نگاه قرآنی به آسمان‌ها

گروه پژوهشی نظاره قصد دارد در مجموعه مباحثی به «سیر آسمان‌ها از نگاه قرآن» بپردازد. در ۱۴۰۰ سال گذشته، مسلمانان معمولا متأثر از علوم رایج در جامعه به نجوم و به طور کلی به آسمان‌ها پرداخته‎اند و در هیچ مقطعی دانشمندان مسلمان، بحث آسمان‌ها را بدون پیش‌فرض و با «نگاه خالص قرآنی» دنبال نکرده‌اند. گاهی متأثر از هیأت بطلمیوسی، گاهی متأثر از هیأت کپلری، یا در دوره‌های اخیر به عنوان مثال متأثر از نظریه بیگ بنگ و بحث‌های دیگری که در فیزیک جدید مطرح می‌شود، به آسمان پرداخته‌اند. آنها معمولا سعی کرده‌اند که آیات قرآن را بر بحث های روز منطبق کنند. اما در مجموعه تحقیقات پیش رو بنا بر این است که آن‌طور که خداوند در قرآن مطرح می‌کند به آسمان‌ها بپردازیم. لذا برای شروع لازم است از فضای نگاه‌های دیگران و از سلیقه‌های شخصی خارج شویم و با روش‌هایی خدایی به قرآن بپردازیم؛ که ان‌شاءالله در طی مراحل تحقیق، به این روش‌ها نیز خواهیم پرداخت.

اشاره‌ای کوتاه به روش پرداختن به قرآن

یکی از روش‌های تحقیق در مواجهه با آیات قرآن، «چینش آیات» است. خداوند می‌فرماید: «أفلا یتدبّرون القرآن»؛ آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند؟ «دُبُر» در لغت به معنای «پشت»، و تدبیر به معنای «پشت به پشت چیدن» است. «تدبّر» هم به معنای کشف چگونگی این چینش است. در بحث آسمان‌ها، می‌توان به عنوان یکی از انواع تدبّر در قرآن به تدبر در آیات آسمان پرداخت. برای این کار باید ابتدا آیاتی که هر کدام به نوعی به آسمان‌ها ربط دارند، گرد‌آوری شوند[۱]؛ سپس باید در آنها تدبر کرد. به این معنا که مشخص شود جای هر کدام از موضوعات مطرح شده در آیات کجاست. بعد از اینکه جایگاه و چینش آیات مشخص شد، محقق می‌تواند در این آیات شروع به کار کردن کند.

در بحث سیر آسمان ها در قرآن، اساس این بحثمان تدبر است؛ یعنی با شگرد تدبر جلو می‌رویم. لذا ابتدا کلّیت کار که چینشِ «زمانی» بحث آسمان است، انجام می‌شود. در مراحل بعدی تحقیق، برای اینکه هر بحث را باز کنیم، سعی می‌کنیم که از روش‌های مختلف استفاده کنیم. مثلا در خود یک آیه دقیق شویم؛ یا در خود واژه دقیق شویم؛ یا در یک جمله دقیق شویم. گاهی لازم است به یک آیه با توجه به سیاقی از آیات که آن آیه درون آن است بپردازیم و گاهی حتی نیاز است که با توجه به ساختار یک سوره به آن آیه نگاه کنیم. در بعضی از موارد آیه یا واژه‌ای درون آن را در جاهای مختلف قرآن دنبال می‌کنیم. البته در برخی موارد واژه را دنبال می‌کنیم، و در مواردی هم «مفهوم» را در جاهای دیگر قرآن دنبال خواهیم کرد. ان‌شاءالله هر کدام از این روش‌ها را در جای خود بیشتر شرح می‌دهیم.

ضرورت پرداختن به بحث آسمان‌ها؛ دیدن آینده و گذشته از طریق آسمان و زمین

اما اصلا چرا باید به بحث آسمان‌ها بپردازیم؟ خداوند در قرآن چه می‌فرماید؟ خداوند در قرآن چند دلیل در این مورد ذکر می‌کند که این دلایل را به تدریج مطرح خواهیم کرد. اولین موضوع این است که خداوند در قرآن می‌فرماید که «آینده و گذشته را از طریق آسمان و زمین باید بررسی کنید». این دو ماجرا حداقل دو آیه صریح دارد: آیه ۹ سوره سبأ و آیه ۱۰۱ سوره یونس.

خداوند در آیه ۹ سوره سبأ می‌فرماید:

أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ اْلأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیَهً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ (سبأ: ۹)

خداوند می‌فرماید که آیا نگاه نمی‌کنند به آن چیزهایی که پیش روی شان است، و آن چیزهایی که پشت سرشان است؟ پس ما باید به مقولات پیش روی‌مان و مقولات پشت سرمان دقت کنیم؛ دقتی تا حد نگاه کردن. اگر گفته می‌شد «أ فلم یتفکروا إلی ما بین أیدیهم و ما خلفهم»؛ می‌گفتیم ما به گذشته و آینده فکر می‌کنیم؛ بلکه همه فکر می‌کنند. اگر گفته می‌شد که «آیا نکته سنجی نمی‌کنند؟»؛ باز می‌گفتیم همه ما نکته سنجی می‌کنیم. نکاتی را از گذشته و نکاتی را درباره آینده به ذهن داریم. اما خداوند می‌فرماید: «أَفَلَمْ یَرَوْا»؛ آیا نگاه نمی‌کنند؟ شما اگر فقط یک صحنه را «ببینید»، حجم زیادی از مطلب در ذهن شما می‌نشیند. ساعت‌ها می‌توانید توصیف کنید. به حسب یک لحظه دیدن، ساعت‌ها می‌توانید توضیح دهید. پس خداوند صحبت از دیدن می‌کند. ما گذشته‌ها را می‌توانیم مثلا از طریق آثار ببینیم؛ اما آینده را چه طور ببینیم؟ خداوند صحبت از دیدن می‌کند!

اما مخاطب در این آیه چه کسانی هستند؟ وقتی کلام را در آیات قبل دنبال می‌کنیم، به آیه ۷ می‌رسیم که صحبت از «الَّذینَ کَفَرُوا» است:

وَ قالَ الَّذینَ کَفَرُوا هَلْ نَدُلُّکُمْ عَلی رَجُلٍ یُنَبِّئُکُمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکُمْ لَفی خَلْقٍ جَدیدٍ (سبأ: ۷)

 پس صحبت در مورد کفار است! بر اساس این آیه، حتی کفار هم می‌توانند گذشته و آینده را «من السماء و الارض» ببینند! پس اولا مخاطب عموم انسان‌ها هستند؛ حتی کفار. نه اینکه تنها اهل باطن یا راسخون فی العلم، یا علماء امت مخاطب باشند. راه آن قدر باز است که انسان‌های معمولی‌ از طریق آسمان‌ها و زمین بتوانند گذشته‌ها و آینده‌ها را ببینند.

پس اولین نکته‌ای که از آیه ۹ سوره سبأ برداشت شد، این است که راه دیدن برای عموم باز است. این خیلی جالب است. خداوند ساختار عوالم عمقی را با تمام تاریکی که هست، چنان قرار داده که انسان بتواند ببیند. نه فقط الان را ببیند، بلکه گذشته و آینده را ببیند و این خیلی جالب است. حتی خدا این راه را برای کفار هم باز گذاشته است.

اما انسان‌ها چه طور گذشته‌ها و آینده‌ها را ببینند؟ یک موقع گفته می‌شود از طریق زمین ببینید؛ اما اینجا خداوند فرمود «من السماء و الارض»؛ حتی نفرمود «من الارض و السماء». یعنی اول از طریق آسمان و دوم از طریق زمین. اما مگر ما می‌توانیم گذشته‌ها را از طریق آسمان ببینیم؟ مگر می‌شود آینده‌ها را از طریق آسمان دید؟ طبق این آیه هم گذشته و هم آینده را می‌توان هم از طریق آسمان و هم از طریق زمین دید!

چهار دسته دانش، بر اساس آیه ۹ سوره سبأ

اگر همین جمله از این آیه را در قالب جدول بیاوریم، جدول جالبی می‌شود:

	نگاه به آینده	نگاه به گذشته
از طریق آسمان	أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ اْلأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیَهً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ	أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ اْلأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیَهً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ
از طریق زمین	أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ اْلأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیَهً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ	أَ فَلَمْ یَرَوْا إِلی ما بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ اْلأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَیْهِمْ کِسَفًا مِنَ السَّماءِ إِنَّ فی ذلِکَ َلآیَهً لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ

در این آیه از چهار دسته دانش صحبت شده است: شناخت گذشته از طریق زمین؛ شناخت گذشته از طریق آسمان؛ شناخت آینده از طریق زمین؛ شناخت آینده از طریق آسمان. این‌ دانش‌ها جای بررسی دارد.

۱ـ نگاه به گذشته از طریق زمین

ما انسان‌ها دیدن گذشته‌ها را از طریق زمین بلدیم و چند دانش در این زمینه داریم؛ به عنوان مثال: دانش دیرینه‌شناسی، دانش نژادشناسی (زیرمجموعه انسان‌شناسی)، در غرب داروینیسم با چند شاخه زیر مجموعه‌اش، زمین‌شناسی، طبیعت‌شناسی، تمدن‌شناسی، قومیت‌شناسی، … به صورت‌های مختلف دانش‌هایی داریم برای بررسی گذشته از طریق زمین.

یک راه برای نگاه به گذشته از طریق زمین قرآن است. انسان در آیات قرآن دقت کند و با اقوام گذشته و ماجرای گذشتگان آشنا شود. جالب است که خداوند در قرآن، در سوره عنکبوت آیه ۲۰، حتی به علم دیرینه‌شناسی دعوت می‌کند. در این آیه خداوند به نظاره کیفیت ایجاد خلقت اشاره می‌کند: «قل سیروا فی الأرض فانظروا کیف بدأ الخلق»؛ در زمین سیر کنید و ببینید که خداوند چگونه خلقت را آغاز کرد.

۱۴۰۰ سال است خداوند دارد دعوت می‌کند. ما انجام ندادیم، ولی غرب این موضوع را دنبال کرده است و بسیار اهتمام دارند و متأسفانه در راستای مادی‌گرایی و در مسیرهای غیر خدایی سعی کردند که برداشت کنند و نظریه پردازی کنند. صد و اندی سال پیش، داروین در این زمینه نظریه پردازی کرد. چرا ما شیعیان وارد نشدیم؟ خداوند می‌فرماید که خلقت توسط خدا را که چگونه آغاز شده ببینید و از طریق سیر در زمین پیدا کنید. و از این انشاء، نشئه بعدی را نتیجه بگیرید. ما این مقوله را دنبال نکردیم و این نتیجه را نگرفتیم؛ اما غربی‌ها دنبال کردند و نتایج خود را گرفتند.

۲ـ نگاه به آینده از طریق آسمان

چه دانش‌هایی داریم که حاکی از نگاه به آینده از طریق آسمان باشند؟ اینکه خدا فرموده نگاه به آینده از طریق آسمان، یعنی این موضوع راهش باز است. از طریق آسمان باز است وقتی می‌فرماید «أَ فَلَمْ یَرَوْا»، یعنی راهش باز است؛ بیایید ببینید. این یک نوع «دعوت» است. وقتی خدا می‌فرماید ببینید، یعنی مطلب گذاشته است. وقتی می‌فرماید ببینید یعنی صحنه کامل است که گفته می‌شود ببینید؛ وگرنه خداوند می‌توانست بفرماید که من از پیش رو دو نکته برای شما گذاشته‌ام؛ به آن دو نکته دقت کنید. اما وقتی واژه دیدن، واژه «یَرَوا» گفته می‌شود، بار معنایی خودش را دارد: یعنی در آسمان صحنه حاکی از آینده وجود دارد و از آسمان به سمت زمین می‌آید. الان هست؛ در آسمان هست. همه چیزش هم کامل است؛ قابل دیدن است و به زودی به زمین نازل می‌شود.

 کدام آینده در آیه ۹ سوره سبأ مد نظر است؟

در ادامه آیه واژه‌هایی که خداوند مطرح می‌کند، حاکی از آینده نزدیک است؛ حتی به خصوص آخرالزمان. در این آیه بحث خسف در زمین و بحث قذف از آسمان مطرح است. قذف از آسمان یعنی تکه‌های بزرگ سنگ، از آسمان ببارد. چند آیه در قرآن حاکی از قذف از آسمان داریم. طبق آیه ۹ سوره سبأ، مقولات و چیزهایی که خدا دارد مطرح می‌کند، مربوط به آخرالزمان است و شما باید از طریق آسمان آینده را ببینید.

پس مقولات زیادی وجود دارد در آسمان، که اینها هم کاملا به موضوع آینده ربط دارد و هم کاملا منظم است. چیزهایی که در آینده هست، بسیار منظم است. یک مشت مقوله در هم و بر هم نیست. انگار که خود آینده در آسمان است. زمانش که برسد فرود می‌آید. چون در آسمان می‌توانید جلوتر را ببینید. این ماجرا سیر فرود دارد؛ زمان فرود دارد. فقط در این صورت است که می‌شود گفت از طریق آسمان به آینده نگاه کنید؛ به‌خصوص آینده‌‌ای که در قرآن می‌فرماید. وقتی قرآن می‌فرماید از طریق آسمان و زمین به آینده نگاه کنید، مصادیقی معرفی می‌کند که چند مورد از آنها در آخرالزمان است. یعنی تاکید خدا بر آخرالزمان است.  یعنی  تمام گذشته و گذشته‌ها مقدمه است. دیدن آینده تمرین است؛ کل دیدن گذشته و آینده‌ها تمرین است، تا در آخرالزمان انسان بتواند درست برداشت کند. آخرالزمان طبق این آیه، همین حالا به طور کامل در آسمان هست؛ البته در قالب برزخ و در قالب امور. همان‌ها به صورت صحنه‌ها و مقوله های آخرالزمان نازل می‌شود. پس نباید صبر کرد، تا وقتی آینده واقع شد متوجه آن شویم؛ بلکه می‌شود پیشاپیش آن را مطالعه کرد و این یکی از دلایلی است که ما باید به خاطرش به آسمان توجه کنیم.

یکی دیگر از راه‌های نگاه به آینده از طریق آسمان رفتاری است که ابراهیم (ع) داشت. ابراهیم (ع) از طریق علم نجوم در ستاره ها نگاه کرد و از طریق ستاره‌ها آینده را متوجه شد؛ دقیق هم متوجه شد: «فَنَظَرَ نَظْرَهً فِی النُّجُومِ     فَقَالَ إِنِّی سَقِیمٌ[۲]». این دعوت خداست. این ترغیب خداست. چقدر ما دنبال کرده‌ایم؟

یکی از دیگر از طرق نگاه به‌ آینده از طریق آسمان، رفتاری است که عیسی (ع) انجام می‌دهد. دو هزار سال پیش عیسی (ع) به آسمان و در صحنه قرآن کریم رفتند؛ تا با مس قرآن با وقایع پیش رو آشنا شوند. تا حدی آشنا شوند که وقتی تشریف می‌آورند، خدا می‌فرماید «و إنه لعلم للساعه»؛ ایشان معلومات دقیق نسبت به آینده هستند. البته این یک معنای ضعیف و یک درجه پایین از معنا برای این جمله است. یک درجه بالاتر این است که بسیاری از مقولات آینده را ایشان اعمال می‌کنند.

۳ـ نگاه به آینده از طریق زمین

از طرفی در آیه فرمود «من السماء و الارض». در مورد مطالعه از طریق آسمان صحبت کردیم؛ اما از طریق زمین چه طور می‌شود آینده را مطالعه کرد؟ نگاه به آینده از طریق زمین چه طور میسر است؟ راهش را باید در قرآن جستجو کنیم. یک راه نگاه به آینده از طریق زمین، «نگاه آیاتی» است. یک راهش این است که «سنت‌شناسی» را دنبال کنیم. «سنت» زیر مجموعه آیه است. چون سنت‌ها مقولات خدایی تکرار شونده هستند. سنت‌ها رفتار‌های خدایی هستند، که در شرایط مناسب تکرار می‌شوند. پس سنّت زیر مجموعه آیه است.

دیگر از چه راهی نگاه به آینده از طریق زمین ممکن است؟ نگاه به آینده از طریق آسمان از چه روش‌هایی امکان دارد؟ از چه طرق فرعی میسر است؟ آن‌ها باید تبدیل به علم شوند. این‌ها باید تبدیل به علم شوند. اگر نمی‌توانیم آنها را تبدیل به علم کنیم، حداقل در گام اول باید فهرستی از آنها فراهم کنیم تا مشخص شود به آینده از چه راه‌هایی باید نگاه شود و به گذشته از چه راه‌هایی.

یکی دیگر از راه‌های نگاه به آینده از طریق زمین، از طریق قرآنِ نازل شده است. از قرآن نازل شده که در زمین آمده است، می‌توانیم برنامه‌های خدا را متوجه شویم و مطالب بسیاری برداشت کنیم: اینکه چه ماجراهایی می‌خواهد واقع شود؟ دوران‌های پیش رو چیست؟ ذیل هر دوران، مقاطع پیش رو چیست؟ این‌ها باید کشف شوند و با روش‌هایی هر کدام در جای خود گذاشته شود.

۴ـ نگاه به گذشته از طریق آسمان

یکی دیگر از چیزهایی که خدا در آیه ۹ سبأ به آن دعوت می‌کند، نگاه به گذشته‌ها از طریق آسمان است. ما نگاه به گذشته‌ها از طریق زمین را بلدیم. چند جور علم وجود دارد؛ مثل علم باستان شناسی. آیات زیادی در قرآن وجود دارد، حاکی از اینکه به «آثار» گذشتگان نگاه کنید که چه کردند. برای این موضوع دانش‌هایی وجود دارد. اما نگاه به گذشته‌ها از طریق آسمان چگونه ممکن است؟

آن‌هایی که در گذشته زندگی می‌کردند و فوت کرده‌اند، الان در برزخ هستند. برزخ در قرآن همان آسمان‌هاست. هر کدام از این افراد، الان در موقعیتی در آسمان‌ها هستند. یکی از راه‌های نگاه به گذشته‌ها از طریق آسمان، سلوک برزخی است که به اموات برزخی برسد و با آن‌ها صحبت کند که شما ماجرای تان چه بود و چه کار کردید؟

نگاه به گذشته از طریق آسمان دیگر چگونه میسر است؟ یکی از روش‌هایش این است که شخص به ارتفاع قرآن کریم برود و از طریق مس قرآن گذشته ها را ببیند.

دیگر چه راه‌هایی وجود دارد؟ آیا از طریق علم نجوم می‌شود گذشته‌ها را فهمید؟ اگر آینده را می‌شود فهمید، گذشته را هم می‌شود فهمید؟ چه رشته‌هایی وجود دارد برای مطالعه گذشته از مسیر آسمان؟

دعوت خداوند به دیدن آینده و گذشته به خاطر مهدویت

نکته جالب دیگر این است که اصلا چرا خدا دارد به دیدن آینده و گذشته دعوت می‌کند؟ مصادیقی که خدا مطرح می‌کند، مربوط به آخرالزمان است. آخرالزمان بخشی از مهدویت است. یعنی شما به خاطر مهدویت باید سراغ مطالعه گذشته‌ها و آینده‌ها از طریق آسمان و زمین بیایید. آیا ما دانشی در این راستا و با هدف‌گذاری این محصول، به خصوص با هدف‌گذاری آینده مهدوی، تدوین کرده‌ایم؟ یک موقع صحبت از شناخت آینده مهدوی است؛ یک موقع از نکاتی درباره آینده مهدوی؛ یک موقع از تفکر درباره‌ آینده مهدوی؛ یک موقع از تعقل درباره آینده مهدی؛ اما خدا می‌فرماید «دیدن» آینده مهدوی از طریق آسمان و زمین.

ای کاش این گمان برای‌مان پر رنگ می‌شد که قرآن بافته‌های یک انسان است؛ سخن خدا نیست و بعضی جاهایش دستکاری شده است. در آن صورت، به راحتی از کنار این آیات عبور می‌کردیم. اما وقتی شما اعتقاد داشته باشید که تمام این واژه‌ها برای خداست، یعنی این که گفته شده «أ فلم یَروا»، این واژه کاملا دقیق است. این موضوع در مورد دعای عرفه امام حسین (ع) متفاوت است. ایشان با جمعی از یاران به بیابانی رفتند و رو به غروب خورشید، دارند دعا می‌کنند. یک دعای بسیار مفصل است. دو برادر که همراه مولا  بودند، دعا را شنیدند و حفظ کردند. یک نفر جمله را می‌تواند حفظ کند؟ دعای عرفه خیلی مفصل است. بی‌تردید در خلال نقل دعا، بارها شخص واژه‌ها را اشتباه می‌کند و واژه‌های معادل می‌گوید و حتی بعضی جاها مفهوم معادل می‌گوید. هر چقدر حدیث بزرگتر باشد، احتمال خطا بیشتر می‌شود. اما در قرآن این‌طور نیست. با این اعتقاد وقتی به آیه ۹ سوره سبأ برمی‌خوریم، بسیار عجیب به نظر می‌رسد. خدایا تو چه می‌فرمایی؟ دیدن آینده مهدوی از طریق آسمان و زمین؟

این یکی از کاربردهای آسمان است. درست است که آسمان زیبا قرار داده شده است؛ «إنا زیّنّا السماء الدنیا بزینه الکواکب[۳]» و ما به آسمان نگاه می‌کنیم و لذت می‌بریم. درست است که عظمت در آن هست. اما هم علم در آن هست و باید تعلیم ببینید؛ هم چیزهایی هست که باید در آسمان ببینید.

چه رفتاری در قبال آنچه در آسمان و زمین می‌بینیم، داشته باشیم؟

در آیه ۹ سبأ، در انتهای آیه خدا می‌فرماید عبد باشید. وقتی دیدید و متوجه شدید، عبد باشید. نباید وقتی دیدید و متوجه شدید، خودتان هر طور که دلتان خواستید برنامه بریزید و تاخت و تاز کنید؛ بلکه همراه باشید. برنامه‌ای وجود دارد؛ نظامی در عالم قرار داده شده است. در ادامه خواهیم دید که چیزی که در آسمان هست و این‌قدر وسعت دارد که گفته می‌شود ببینید، یک نکته یا دو نکته نیست. یک یا دو نکته را انسان «می‌گوید» و نیازی به دیدن ندارد. وقتی گفته می‌شود «ببینید»، یعنی کثرت. در آینده می‌خواهد به زمین بیاید و واقع شود. این که در آسمان هست، یعنی از بالاترها آمده است. این موضوع را در مباحث آینده مطرح می‌کنیم.

وسعت دیدی که در آیه ۹ سبأ مطرح است

این که خداوند فرمود «إلی ما بین أیدیهم و ما خلفهم» یعنی چه؟ یعنی مقولات پیش روی خودشان و پشت سر خودشان؟ یا این کلی است؟ می‌گوییم خب شاید منظور خدا شخصی باشد و شاید کلی باشد. یک نشانه‌ای در آیه باید پیدا کنیم که معلوم شود منظور خدا چیست. این آیه۱۴۰۰ سال قبل، در صدر اسلام واقع شده است. «إن نشأ نخسف بهم الأرض» یعنی از ۱۴۰۰ سال قبل، درباره آخرالزمان صحبت می‌کند. پس صرفا مقولات پیش روی تک تک انسان‌ها مد نظر نیست و خداوند وسیع صحبت می‌کند. وقتی خدا در وسعت صحبت می‌کند، یعنی جزئیات هم درونش هست و مقولات پیش روی خودتان و مقولات پشت سر شخص خودتان را هم می‌توانید پیدا کنید. اما وسیع نگاه کنید. گذشته‌های دور تا آینده‌های دور را از طریق آسمان‌ها و زمین می‌شود مطالعه کرد. خدا این قابلیت را گذاشته است و این ماییم که داریم ضعیف عمل می‌کنیم.

محدوده سماء در آیه ۹ سبأ

سماء در آیه ۹ سبأ در چه محدوده‌ای است و مصداقش چیست؟ مشخصات واژه سماء را مانند خیلی از دیگر واژه‌های قرآنی، باید از سیاق فهمید. در بعضی از آیات منظور از سماء، «سماء دنیا» است؛ یعنی آسمان اول.  در بعضی آیات، «آسمان ستارگان» مد نظر است. در بعضی از آیات هم از سماء، «جو زمین» مد نظر است؛ مثلا وقتی صحبت از این است که ابر در آسمان است: «السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّماءِ وَ اْلأَرْضِ[۴]»، واضح است که ابر در آسمان ستارگان نیست. بنابراین از سیاق باید فهمید که منظور از سماء چیست؟ در برخی آیات از سماء، «کل آسمان‌های هفتگانه» منظور است. سماء به طور کلی یعنی آسمان بالای سر و اشاره به آسمان خاصی نیست. حتی در بعضی جاها منظور «کل شهود» است. به هر حال در آیه ۹ سبأ، به نظر می‌رسد که منظور از سماء، «آسمان‌های هفتگانه» باشد که بخشی از آن هم آسمان دنیاست و آسمان ستارگان.

درباره ابعاد این رویت هم باید توجه داشته باشیم که رویت می‌تواند چند بعد داشته باشد. رویت زمین حداقل دو بعد دارد: بعد مادی و بعدی دخانی. رویت آسمان حداقل سه بعد دارد: بعد مادی و دخانی و برزخی.

در آیه ۹ سبأ، خدا در چه چیزی آیه قرار داده است؟

نکته دیگر در این آیه این است که خداوند در انتها می‌فرماید «إن فی ذلک لآیه لکل عبد منیب»؛ اما در چه چیزی آیه قرار داده است؟ آیه یک مقوله خدایی است که قابل تکرار است. باید دید کدام یک از مقولات مطرح شده در آیه ۹ سبأ، این ویژگی‌ها را دارند. «أ فلم یَروا» یک مقوله مادی توسط انسان‌هاست؛ پس نمی‌تواند آیه باشد. «إلی ما بین أیدیهم و ما خلفهم من السماء و الأرض» را خداوند یک بار قرار داده و الان هم هست و می‌توانید مراجعه کنید؛ پس تکرار پذیر نیست. اما خسف و قذف موضوعاتی هستند که بارها می‌توانند واقع شوند و خدا آنها را انجام می‌دهد. قبلا انجام داده است و بارها در آینده هم می‌تواند انجام شود. پس این‌ها آیه هستند. ضمن این که وقتی گفته می‌شود «إن فی ذلک لآیه»، باید ببینیم اولین بحث قبل از این جمله چیست که همین بحث خسف و قذف است. پس منظور از آیه این‌هاست.

از طرفی می‌فرماید برای کسی آیه است که عبد باشد؛ چون کفار اصلا خدایی نتیجه نمی‌گیرند. اگر هم چیزی ببینند، مادی برداشت می‌کنند؛ لذا آیه‌ای از خدا برای آینده برداشت نمی‌کنند. آن کسی که عبد خدا باشد، می‌بیند و آیه برداشت می‌کند. اگر در گذشته‌ها واقع شده است، در آینده‌ها هم می‌تواند واقع شود.

در مجموع خدا می‌فرماید به گذشته و آینده از طریق آسمان و زمین نگاه کنید؛ چون ما محتاجیم که نگاه کنیم. آن چیز که در آسمان است، بر سرمان واقع می‌شود؛ مثلا خسف و قذف و خیلی مقولات دیگر. اما نگاه به آسمان درباره گذشته‌ها چه دلیلی دارد؟ به هرحال ما با یک عظمتی مواجهیم که خیلی از ابعادش را نمی‌دانیم و ان‌شاءالله خدا توفیق عطا کند و این‌ها کشف شود.

---

[۱] به عنوان مثال برخی از واژه‌ها و مفاهیم قرآنی مرتبط با بحث آسمان‌ها را ببینید: ملکوت، سدره المنتهی، جنه المأوی، برج، فلک، بیت المعمور، سقف، شهاب، بهشت برزخی، جهنم برزخی، سراج، خورشید، ماه، ستاره، ملک، سجده بر آدم ع در آسمان‌ها، شب و روز، نور و ظلمت، سایه، لیله القدر، خواب، عالم ذر، ارض، نفخ صور، شعری و …

[۲] آیات ۸۸ و ۸۹ سوره صافّات

[۳] آیه ۶ سوره صافات

[۴] آیه ۱۶۴ سوره بقره