همان‌طور که چرایی پرداختن به آسمانها را درون قرآن بررسی کردیم، چگونه پرداختن به آسمانها را هم از درون قرآن جستجو میکنیم. خدایا، تو در قرآن چه فرموده‌ای؟ تو در آیات مربوط به آسمان و آسمانها می‌فرمایی که چه کار کنیم؟ در قبال آسمان چه رفتاری کنیم؟
نگاه به آسمانها
در جستجوی چگونگی پرداختن به آسمانها در قرآن، به تعدادی عنوان برخورد میکنیم. اولین عنوان به نگاه ربط پیدا میکند: نگاه به آسمانها. نگاه به آسمانها در قرآن با واژه‌های مختلف مطرح شده است. حداقل با چهار ریشه «رأی»، «نظر»، «بصر»، «رقب» نگاه به آسمانها در قرآن آمده است.
این جالب است. آیا ما باید به آسمان نگاه کنیم؟ چرا نگاه کنیم؟ خداوند چه توضیحی می‌دهد؟ چرا خدا نگاه به آسمان را با چند نوع واژه مطرح میکند؟ آیا بین این واژه‌ها تفاوتی و ماجرایی هست؟ یک مقدار در این موضوع وارد شویم.
اولین آیه‌ای که در این زمینه مطرح است، آیه ۷۵ سوره انعام است، که خداوند میفرماید: «وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ». در آیه ۱۸۵ اعراف هم میفرماید: «أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ»؛ چرا به ملکوت آسمانها و زمین نگاه نمیکنند؟ همین‌طور آیات دیگری هم داریم؛ مثلا در آیه ۱۰۱ یونس خداوند میفرماید: «قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ». به هرحال آیات مختلفی هست. در مجموع حداقل ۳۵ آیه در این زمینه وجود دارد که می‌گوید به آسمانها نگاه کنید.
چرا خداوند این‌قدر تاکید دارد؟ در مورد روزه گرفتن، فقط یک آیه داریم که میفرماید روزه بگیرید؛ اما حداقل ۳۵ بار خداوند میفرماید که به آسمانها نگاه کنید. اگر یک‌بار هم می‌فرمود، نتیجه می‌گرفتیم که موضوع مهمی است؛ چه برسد به اینکه ۳۵ بار خداوند میفرماید. ماجرا چیست؟ برای فهم ماجرا، یک مقدار به تفکیک به برخی از این آیات نگاه کنیم.
ابتدا «رؤیت» آسمانها را که ۲۵ آیه دارد، مرور میکنیم؛ سپس «نظر» به آسمانها که شش آیه دارد؛ بعد «بصر» به آسمانها که هفت آیه دارد؛ سپس «رقب» یا ارتقاب آسمانها که فقط یک آیه دارد: «فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ» (دخان:۱۰). این آیات را یکی‌یکی مطرح میکنیم.
«رؤیت» آسمانها
در رؤیت آسمانها، به عنوان مثال، اولین آیه آیه ۷۵ انعام است: «وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ». این آیه در مورد ملکوت آسمان‌هاست، نه درباره خود آسمانها.
به عنوان مثال، آیه ۲ سوره رعد میفرماید: «اللّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها»؛ خداوند آسمانها را برافراشت با ستون‌هایی، اما این ستون‌ها دیده نمیشوند؛ با ستونهای دیده نشدنی. این موضوع را ان‌شاءالله در جای خودش مطرح میکنیم.
آیه ۱۹ ابراهیم(ع) میفرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ بِالْحَقِّ»؛ آیا به خلقت آسمانها و زمین نگاه نمیکنند؟ اینطور که نگاه کنیم، ۲۵ آیه درباره رؤیت آسمانها داریم. اگر یک مقدار در این آیات دقیق شویم و بخواهیم برای موضوعات مطرح‌شده در این آیات عنوان بزنیم، به نکات جالبی می‌رسیم.
مثلا یک‌بار در آیه ۷۵ انعام خداوند میفرماید ابراهیم(ع) ملکوت آسمانها و زمین را رؤیت کرد. در آیه دیگر هست که شاخه‌های کلمات در آسمان هستند؛ رؤیت کنید: «أَ لَمْ تَرَ کَیْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً کَلِمَهً طَیِّبَهً کَشَجَرَهٍ طَیِّبَهٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِی السَّماءِ» (ابراهیم: ۲۴). یک چیزی وجود دارد به نام کلمه طیبه که شاخه‌اش در آسمان است. این را خداوند میفرماید آیا ندیدید؟ واژه رؤیت را خداوند برای این موضوع استفاده میکند.
«رؤیت» خلقت آسمانها و زمین توسط الله
در سه آیه مطرح میشود که آسمانها و زمین توسط خدا خلق شده‌اند؛ ببینید (یا ببین) این موضوع را: آیه ۱۹ ابراهیم(ع)، آیه ۹۹ اسراء و آیه ۳۳ احقاف. در آیه ۱۹ ابراهیم(ع) خدا به رسول الله(ص) میفرماید که «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ». در آیه ۹۹ اسراء، خداوند درباره انسان‌های منفی صحبت میکند: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ». پس یک موضوع اختصاصی برای رسول الله(ص) نیست؛ قابل رؤیت برای دیگران هم هست. همچنین در آیه ۳۳ احقاف باز جمع بسته شده است: «أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللّهَ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ». سه بار خداوند دارد این موضوع را میفرماید: یک‌بار برای رسول الله(ص) و دوبار دیگر برای دیگر انسان‌ها؛ بلکه انسان‌های منفی. حتی انسان‌های منفی هم باید به این موضوع عنایت داشته باشند.
بین این سه آیه، آیه ۱۹ ابراهیم درباره این است که آسمانها و زمین را خداوند بر اساس «حق» خلق کرده است و میفرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ بِالْحَقِّ». گفتیم سه آیه حاکی از رؤیت خلقت آسمانها و زمین توسط الله هست. اما بین آنها، در آیه‌ای که خداوند در آن با شخص رسول الله(ص) صحبت میکند، میفرماید ندیدی که بر اساس الحق خلق شده‌اند؟ یعنی یا رسول الله(ص)، شما این را می‌توانید متوجه شوید. دیگران میتوانند بفهمند که خدا خلق کرده است؛ ولی خلق بر اساس «نظام الحق» را ممکن است نفهمند. لذا خداوند آنها را حتی به این موضوع دعوت نکرده است و این مطلب جالبی است. در دو آیه دیگر خدا دارد با عموم صحبت میکند، موضوع اشخاص خاص نیست، وگرنه خوبان ماجرایشان فرق میکند؛ مثلا ابراهیم(ع) میفرماید که خداوند آسمانها و زمین را فطر کرد و من شاهد فطر آسمانها و زمین بودم.
این جالب است که انسان خلقت آسمانها و زمین را رؤیت کند و بعد بتواند با «الحق» بسنجد و بفهمد که این خلقت بر اساس «نظام خداوندی» است! خیلی جالب میشود.
«رؤیت» رَتق و فَتقِ آسمانها
در یک آیه دیگر خداوند میفرماید که رتق و فتق در آسمانها و زمین را ندیدی؟ رتق یعنی به هم پیوستگی، فتق یعنی از هم جدا شدن. در آیه ۳۰ انبیاء خداوند میفرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ کانَتا رَتْقًا فَفَتَقْناهُما». جالب است که کافران میتوانند این موضوع را ببینند. یعنی خدایا، ماجرایی که مربوط به میلیاردها یا میلیون‌ها سال قبل است، قابل دیدن است برای کفار!؟ از خود این میشود مبنای ماجرایی فیزیکی را درآورد. ماجرایی که برای گذشته‌ها هست را الان چگونه میشود دید؟ به خصوص مقولات عظیمی مثل رتق و فتق آسمانها و زمین را چگونه میشود دید؟ آسمان را و اجرام آسمانی را ببینید. با توجه به این که فضای آسمان بسیار بزرگ است، اگر یک ماجرایی در یک نقطه در آسمان اتفاق بیفتد، نورش به جایی نمی‌رسد و ممکن است میلیون‌ها و بلکه میلیاردها سال بعد نورش برسد. پس الان با توجه به نورهایی که از طریق ستارگان می‌رسد، میشود گذشته‌ها را مطالعه کرد. ماجراهای قبلی یا دوره های قبلی ستارگان را می‌توانید مطالعه کنید.
ضمن این که در این آیه فقط اجرام آسمانی به زمین وصل نبوده‌اند و علاوه بر آن، اجرام آسمانهای هفت‌گانه به زمین وصل بوده‌اند؛ که این موضوع را ان‌شاءالله در قسمت رتق و فتق آسمانها به طور مفصل مطرح میکنیم. فعلا فقط میخواهیم بگوییم که رتق و فتق آسمانهای هفت گانه و زمین برای عموم قابل رؤیت است، حتی برای کفار؛ چون خداوند در اینجا میفرماید: «أَ وَ لَمْ یَرَ الَّذینَ کَفَرُوا».
«رؤیت» اینکه چگونه خدا هفت آسمان را طبقه‌طبقه خلق کرده است
موضوع دیگری که خداوند میفرماید رؤیت کنید، این است که خداوند چگونه هفت آسمان را طبقه طبقه خلق کرده است. این هم یک آیه دارد: آیه ۱۵ سوره نوح. نوح(ع) به قومش میفرماید: «أَ لَمْ تَرَوْا کَیْفَ خَلَقَ اللّهُ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقًا»؛ آیا نگاه نمی‌کنید که چگونه خدا آسمانها را طبقه‌طبقه (طبقاتی) خلق کرده است؟ بعدا در بحث «طباقا» به طور مفصل بحث میکنیم و استدلال قرآنی میآوریم که معنای آن «تو در تو» نمی‌تواند باشد.
دلیل قرآنی میآوریم که به این دلایل طباقا نمی‌تواند «تو در تو» باشد. یکی از دلایلش این است که امور در آسمان باید حرکت کند و آسمان به آسمان باید پایین بیاید و هر آسمان را باید طی کند تا به آسمان بعدی برسد. اگر آسمانها تو در تو باشند، هنوز یک آسمان را طی نکرده، باید وارد آسمان بعدی شود. اگر اینطور بود، جریان امور مختل می‌شد؛ حرکت امور و مخلفات امور که به امور تعلق داشت، مختل می‌شد. این بحث را در جای خودش مطرح میکنیم.
در خلقت آسمانهای هفت‌گانه هیچ اختلافی «رؤیت» نمی‌کنی
موضوع دیگری که خداوند درباره رؤیت آسمانها میفرماید، این است که در خلقت آسمانهای هفت‌گانه، هیچ اختلافی را رؤیت نمی‌کنید:
« الَّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى فی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ» (ملک: ۳)
از همین آیه برمیآید که نه تنها اختلافی نیست، بلکه شکافی هم در آن وجود ندارد. انتهای آیه این موضوع هست: «هَلْ تَری مِنْ فُطُورٍ»؛ هیچ شکافی را احساس می‌کنید؟ جوابش این است که نه؛ هیچ شکافی و روزنه‌ای نیست.
«رؤیت» اینکه هر چه در آسمانها و زمین است را الله می‌داند
موضوع بعدی اینکه، رؤیت این که هر چه در آسمانها و زمین هست را الله می‌داند. این برای ما انسان‌ها بحث سختی است. آیا نمی‌بینی که هر چه در آسمانها و زمین هست را خدا می‌داند؟ ما علم خدا را از کجا می‌فهمیم؟ البته مخاطب این جمله رسول الله(ص) هستند و ما نیستیم. به عنوان مثال (که خدا مطرح میکند)، در آیه ۷ مجادله میفرماید وقتی سه نفر با هم نجوا می‌کنند، نفر چهارمشان خداست. می‌گوییم این را به حسب اعتقادات قبول داریم؛ اما خدا میفرماید: «أ لم تر»؛ یعنی «نمی‌بینید» که اگر سه نفر نجوا کنند، نفر چهارمشان خداست!؟ دیدن این موضوع خیلی سخت است. قبول کردن و ایمان آوردنش راحت است؛ ولی «أ لم تر» سخت میشود.
«رؤیتِ» سجده اهالی آسمانها و زمین
موضوع بعدی اینکه خداوند در یک آیه میفرماید سجده اهالی آسمانها و زمین را رؤیت کن:
«أ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی اْلأَرْضِ وَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ النُّجُومُ وَ الْجِبالُ وَ الشَّجَرُ وَ الدَّوَابُّ وَ کَثیرٌ مِنَ النّاسِ» (حج: ۱۸)
وقتی خدا میخواهد درباره سجده ستارگان صحبت کند، همه آنها را می‌گوید؛ وقتی درباره کوه‌ها میخواهد صحبت کند، همه کوه‌ها را می‌گوید؛ درباره درختان میخواهد صحبت کند، همه درختان را می‌گوید؛ همین‌طور درباره جانوران. اما درباره انسان‌ها میفرماید «کثیر من الناس»، نمی‌فرماید همه انسان‌ها. تنها گروهی که خداوند بخشی از آنها را مطرح میکند که سجده می‌کنند برای خدا، انسان‌ها هستند. در مقابل، بسیاری از آنها به خاطر این که سجده نمیکنند عذاب بر ایشان واقع میشود و مستحق عذاب هستند. به هر حال سجده اهالی آسمانها و زمین و سجده توسط تمام افراد و اشیاء، قابل رؤیت است.
رؤیت تسبیح اهالی آسمانها و زمین
در آیه ۴۱ نور مطرح شده است: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ الطَّیْرُ صَافّاتٍ»؛ آیا نمی‌بینید که همه دارند برای خدا تسبیح می‌کنند؟
ستونهای نامرئی در آسمانها
موضوع بعدی که ۲ آیه دارد، ستونهای نامرئی در آسمانها است: آیه ۲ سوره رعد و آیه ۱۰ سوره لقمان. در آیه ۲ سوره رعد آمده است: «اللّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها»؛ خداوند آسمانها را رفعت داد. طبق این ۲ آیه، رفعت با ستون زدن میسر است؛ اما ستون‌هایی اینجا مطرح است که دیده نمیشوند. اینجا در واقع این طور است که اللّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِعَمَدٍ؛ خدا آسمانها را با ستون‌ها رفعت داد. اما این عمدها یا ستون‌ها چگونه هستند؟ «بِغَیْرِ … تَرَوْنَها»؛ ستون‌هایی که دیده نمیشوند. این هم موضوع جالبی است.
«رؤیت» اینکه خدا آسمان را نگه داشته تا به زمین سقوط نکند
موضوع بعدی رؤیت این است که خدا آسمان را نگه داشته است تا به زمین سقوط نکند.
در آیه ۶۵ سوره حج میفرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی اْلأَرْضِ وَ الْفُلْکَ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی اْلأَرْضِ إِلاّ بِإِذْنِهِ»؛ آیا نمی‌بینید که الله آسمان را نگه داشت تا به زمین نیفتد؟
از «الا باذنه» برمیآید که خدا یک زمانی اذن می‌دهد که آسمان به زمین بیافتد. اما چه زمانی خدا اذن می‌دهد و در آن صورت آسمان چگونه بر زمین می‌‌افتد؟ ماجرایش چیست؟ درباره این مسائل باید در جایگاه خودش صحبت کنیم. این آیات را باید سر جای خودش توضیح دهیم. ما اینجا فقط میخواهیم بگوییم که خدا میفرماید «ببینید»؛ به این دلیل ببینید؛ رؤیت کنید؛ اینها را نگاه کنید.
«رؤیت» اینکه خدا هر چه را در آسمانها و زمین است، مسخّر انسان کرده است
در آیه ۲۰ سوره لقمان خداوند میفرماید: «أَ لَمْ تَرَوْا أَنَّ اللّهَ سَخَّرَ لَکُمْ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی اْلأَرْضِ»؛ آیا نمی‌بینید که هر چیزی را که در آسمانها و زمین است، خداوند مسخر شما قرار داده است؟ در این زمینه آیات متعددی وجود دارد که خداوند ما فی السماوات و الارض را مسخر انسان قرار داده است. تسخیر یعنی «قابل استفاده قرار دادن». مثلا مواد شیمیایی که در زمین هستند، مسخر انسان هستند. یعنی چه؟ موضوع این نیست که شما بگویید که «چنین شو»؛ چنان بشود. بلکه ابتدا باید بروید و آنها را استخراج کنید، سپس پالایش کرده و در نهایت ترکیب کنید تا موضوع جدیدی بتوانید به دست بیاورید. در مجموع اینکه مسخر انسان هستند، یعنی قابل استفاده برای انسان هستند. برای حیوانات قابل استفاده نیستند، آنها نمی‌توانند علم شیمی را استفاده کنند؛ انسان می‌تواند، به شرطی که از راهش وارد شود.
«رؤیت» پرندگان در جوّ آسمان
پرواز پرندگان عملا در جو زمین است؛ اما به دلیل این که خداوند واژه آسمان را برای این موضوع به کار برده است، طرح میکنیم. در آیه ۷۹ سوره نحل خدا میفرماید:«أَ لَمْ یَرَوْا إِلَی الطَّیْرِ مُسَخَّراتٍ فی جَوِّ السَّماءِ»؛ آیا نگاه نکردند به پرندگانی که جو آسمان برای آنها قابل استفاده و بهره‌برداری است؟
«رؤیت» نزول باران از آسمان
پنج آیه در این زمینه هست: آیه ۶۳ حج، آیه ۴۳ نور، آیه ۲۴ روم، آیه ۲۷ فاطر، آیه ۲۱ زمر. مثلا در آیه ۶۳ حج میفرماید: «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً»؛ آیا ندیدی که خدا از آسمان باران فرستاد؟
«رؤیت» گذشته‌ها و آینده‌ها از آسمان و زمین
موضوع بعدی رؤیت گذشته‌ها و آینده‌ها از آسمان و زمین است. این موضوع در آیه ۹ سبأ مطرح شده است، که در گفتار اول از چرایی نگاه به آسمان در این زمینه صحبت کرده‌ایم.
«رؤیت» آنچه خدایان دروغین در آسمانها خلق کرده‌اند
موضوع بعدی عدم رؤیت آن چه خدایان دروغین در آسمانها خلق کرده‌اند است؛ زیرا آنها چیزی را خلق نکرده‌اند که قابل رؤیت باشد. خداوند این‌گونه مطرح میکند: ببینید شرکا یا همان خدایان دروغین که به آنها قائل هستید، چه چیزی خلق کرده‌اند؟ دو آیه در این زمینه وحود دارد: آیه ۴۰ سوره فاطر و آیه ۴ سوره احقاف، که تقریبا مضمون یکسانی دارند.
«رؤیت» اینکه اگر خالق آسمانها بخواهد ضرری برساند، چه کسی می‌تواند جلوی آن را بگیرد
مورد بعدی رؤیت این است که اگر خدا به عنوان خالق آسمانها بخواهد ضرری برساند، چه کسی می‌تواند جلوی خدا را بگیرد. چرا خالق آسمانها مطرح شده است؟ زیرا کسی که آسمانها را خلق کرده، آسمانها را به کار میگیرد و از طریق آسمان کاری انجام می‌دهد. حالا اگر از طریق آسمانها بخواهد کاری انجام دهد، چه کسی می‌تواند جلوی او را بگیرد؟ این موضوع در آیه ۳۸ سوره زمر مطرح شده است.
«رؤیت» سقوط پاره‌سنگی از آسمان
آخرین مورد در این قسمت، این است که اگر پاره‌سنگی از آسمان سقوط کرد و انسان‌ها دیدند، چه کار باید بکنند.
آیه ۴۴ سوره طور: «وَ إِنْ یَرَوْا کِسْفًا مِنَ السَّماءِ ساقِطًا یَقُولُوا سَحابٌ مَرْکُومٌ»؛ وقتی ببینند یک پاره‌سنگی از آسمان دارد سقوط میکند، می‌بینند و بزرگیش را هم احساس می‌کنند، اما می‌گویند این یک ابر است که به طرف ما می‌آید.
تا اینجا، بحث در مورد رؤیت آسمانها بود. ۲۵ آیه داشت، که به تفکیک آیاتش را مرور کردیم.
«نظر» به آسمانها
نظر به آسمانها شش آیه دارد، که اگر بخواهیم به تفکیک نگاه کنیم، در شش موضوع، که هر موضوع یک آیه دارد دسته‌بندی میشود.
۱- نظاره ملکوت آسمانها و زمین توسط کافران
این موضوع در آیه ۱۸۵ اعراف مطرح شده است: «أَ وَ لَمْ یَنْظُرُوا فی مَلَکُوتِ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ»؛ آیا کافران به ملکوت آسمان ها و زمین نگاه (از نوع نظاره) نمیکنند؟ جالب است که خداوند یک‌بار این موضوع را برای ابراهیم(ع) فرموده است و یک‌بار برای کافران. آیا بین این موضوعات ارتباطی هست؟ ان‌شاءالله در آینده صحبت میکنیم.
۲- برج‌هایی در آسمان قرار داده شده که برای ناظران زینت داده شده است
این مطلب هم یک آیه دارد: «وَ لَقَدْ جَعَلْنا فِی السَّماءِ بُرُوجًا وَ زَیَّنّاها لِلنّاظِرینَ» (حجر: ۱۶)
البته شاید صحیح این باشد که در آسمان ستارگان، هم برج قرار داده شده و هم آن آسمان زینت داده شده برای ناظران.
۳- نظاره‌ی این که آسمان بالاسر چگونه بنا شده و زینت داده شده است
بحث زینت را که نگاه کنیم، چه در آیه ۱۶ سوره حجر و چه در آیه ۶ سوره ق به آسمان، یعنی آسمان ستارگان، نسبت داده شده است. این موضوع قابل نظاره است که آسمان ستارگان چگونه بنا شده و چگونه زینت داده شده و این که هیچ خلل و فرجی ندارد. پس خود این سه عنوان دارد: نظاره اینکه آسمان بالاتر چگونه بنا شده؛ نظاره اینکه چگونه زینت داده شده؛ و نظاره اینکه خلل و فرجی ندارد.
۴- نظاره کیفیت رفعت آسمان
در آیات ۱۷ و ۱۸ غاشیه آمده است: «أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی اْلإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ»؛ آیا نگاه نمیکنند که آسمان چگونه رفعت داده شده است!؟
۵- نظاره آن چه که در آسمانها و زمین است
آیه ۱۰۱ یونس این گونه است: «قُلِ انْظُرُوا ما ذا فِی السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ»؛ بگو نگاه کنند چه در آسمانها و زمین است.
جالب است که صحبت درباره کافران است؛ کسانی که در باغ نیستند! طبق این آیه حتی آنها هم میتوانند آنچه در آسمانها و زمین هست را نظاره کنند.
۶- انتظار غیب آسمان ها و زمین
در سوره هود آیات ۱۲۲و۱۲۳ داریم: «وَ انْتَظِرُوا إِنّا مُنْتَظِرُونَ- وَ لِلّهِ غَیْبُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ»؛ باید نگاه کرد و با نگاه انتظار کشید و انتظار ظهور غیب السموات و الارض را داشت.
مقایسه «رؤیت» و «نظاره»
یک مقایسه بین «رؤیت» و «نظر» داشته باشیم. وقتی آیات رؤیت و آیات نظاره را بررسی میکنیم، به موضوعات جالبی می‌رسیم. برای شروع بحث، از ملکوت آسمانها و زمین شروع کنیم. یک‌جا گفته میشود رؤیت آسمانها و زمین توسط ابراهیم(ع) و یک جا گفته میشود نظاره آسمانها و زمین توسط کافران. بیاییم این دو را تجسم کنیم. آیا وقتی ابراهیم(ع) ببیند، مانند کافران می‌بیند؟ می‌گوییم نه؛ کیفیت دیدن ایشان باید خیلی با کافران تفاوت داشته باشد. ابراهیم (ع) اهل گناه نیستند، اهل تقوای شدید هستند. با این حال، خدا راه خاصه را بروی ایشان باز کرده است. پس باید کیفیت نگاهشان خیلی فرق داشته باشد. آن کیفیت برتر نگاه به ملکوت آسمانها و زمین را خداوند میفرماید «رؤیت» و آن کیفیت ضعیف را که کافران هم میتوانند داشته باشند، خدا میفرماید «نظاره».
نتیجه می‌گیریم رؤیت «همه‌جانبه» است، مانند رؤیت ملکوت توسط ابراهیم(ع)؛ اما نظاره «موضعی» است، مانند نظاره کفار به ملکوت.
اگر بخواهیم به نظاره بر این اساس عنوان دیگری بدهیم، میشود گفت مشاهدات برزخی؛ یا مکاشفات و مشاهدات برزخی. کسانی که اهل مشاهده و مکاشفه هستند، نکته‌نکته خداوند چیزهایی را در آسمان برویشان باز میکند. کلی نمی‌بینند، کلی‌نگر نیستند. نمی‌توانند نظام را در برزخ متوجه شوند؛ یا در یکی از آسمانهای برزخی؛ یا در ملکوت. ملکوت را می‌بینند، اما مورد مورد می‌بینند؛ ملکوت این فعل، ملکوت آن فعل. اما نظام ملکوت را نمی‌بینند. ابراهیم(ع) وقتی به ملکوت نگاه میکند، نظام ملکوت را می‌بینید. اینها خیلی با هم تفاوت دارد.
رؤیت ملکوت آسمانها و زمین وقتی به ابراهیم(ع) عطا شد، به خاطر تقویت یقین ایشان عطا شد: «وَ کَذلِکَ نُری إِبْراهیمَ مَلَکُوتَ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضِ وَ لِیَکُونَ مِنَ الْمُوقِنینَ» (انعام: ۷۵)
به خاطر این که ایشان اهل یقین باشد. اهل یقین شدن ایشان را خداوند به وسیله رؤیت ملکوت قرار داده است. اما اهل یقین شدن دیگران را خداوند به وسیله تفصیل آیات در آسمانها قرار داده است. در سوره رعد آیه ۲ خداوند درباره آسمانها میفرماید: «اللّهُ الَّذی رَفَعَ السَّماواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها»؛ خدا کسی است که آسمانها را رفعت داد بوسیله ستون‌هایی که قابل دیدن نیستند. «ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ»؛ سپس از عرش شروع کرد به اداره کردن. «وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْری ِلأَجَلٍ مُسَمًّی»؛ خورشید و ماه را قابل استفاده قرار داد برای مردم و هر کدام تا یک زمان مشخصی جاری هستند. «یُدَبِّرُ اْلأَمْرَ»؛ خداوند امور را تدبیر میکند. «یُفَصِّلُ اْلآیاتِ»؛ خداوند آیات را تفصیل می‌دهد. کدام آیات؟ همان آیاتی که در محدوده آسمانها از آنها صحبت میکند. در انتهای آیه هم میفرماید: «لَعَلَّکُمْ بِلِقاءِ رَبِّکُمْ تُوقِنُونَ»؛ تا بوسیله تفصیل آیات در آسمانهای هفت‌گانه و زمین، شما اهل یقین شوید.
وقتی موارد رؤیت ونظاره را باهم مقایسه میکنیم، رؤیت وسیع‌تر است، ولی نظاره بسیار محدودتر است.
رؤیت معمولا مربوط به آسمانهای بالاتر است و نظاره بیشتر مربوط به آسمان اول است.
لذا آنجا که خدا میخواهد با رسول الله(ص) صحبت کند، میفرماید «أ لم تر …». آنجا که میخواهد موضوعات بزرگ و نظامات را مطرح کند، نظام در آسمانها را، موضوعات بزرگ آسمانی را خدا میخواهد مطرح کند، معمولا آنجا واژه رؤیت را به کار میگیرد. اما آنجا که میخواهد از موضوعات کوچک یا موردی صحبت کند، بیشتر واژه نظاره را به کار میگیرد.
بصر به آسمانها
بصر به آسمانها هفت بار در قرآن آمده است که به ترتیب مطرح میشود.
۱- بصیر بودن نسبت به رب آسمانها و زمین
در آیۀ ۱۶ سوره رعد خداوند میفرماید: ﴿ قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ﴾[۱]، در این آیه بحث رب آسمانها و زمین مطرح میشود؛ چه کسی آسمانها و زمین را ربوبیت میکند؟ یا رسول الله خود شما بگویید الله. بعد خداوند میفرماید: ﴿ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصیرُ﴾. چرا ﴿ الْأَعْمى وَ الْبَصیرُ﴾ به دنبال بحث رب آسمانها و زمین آمده است؟ پس باید ربطی داشته باشد؛ بعضی افراد نسبت به ﴿ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ﴾ اعمی هستند، در حالی که انسان باید نسبت به ربوبیت آسمانها و زمین بصیر باشد.
۲- بصیرت نسبت به اکبر بودن خلقت آسمانها و زمین از خلقت انسان
خداوند در آیه ۵۷ سوره غافر میفرماید: ﴿ لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ﴾[۲]، خلقت آسمانها و زمین اکبر از خلقت انسان‌ها است. به دنبال آن در آیه ۵۸ میفرماید: ﴿ وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصیرُ﴾[۳]، اعمی و بصیر یکسان نیستند. از آن جایی که خداوند این دو جمله به دنبال هم آورده است، می‌توان نتیجه گرفت که انسان با بصیرت می‌تواند بفهمد که خلقت آسمانها و زمین اکبر از خلقت انسان‌ها است.
این رفتار را در نظر بگیرید: یک چیزی را دیدن و نتیجهای گرفتن. انسان‌ها باید آسمانها و زمین را ببینند، خلقت آسمانها و زمین و خلقت انسان را درنظر بگیرند سپس اکبر بودن خلقت آسمانها و زمین را نتیجه بگیرند؛ خداوند این رفتار را «بصر» می‌‌نامد. پس بصر نگاهی است که به تبع آن انسان نتیجهای عالی بگیرد. بصر صرفاً نگاه نیست، ما در یک صحنه میبینیم اما چیزی به ذهنمان نمی‌رسد کارآگاه وقتی نگاه میکند نتایجی میگیرد که ما نمیتوانیم این نتایج را بگیریم.
۳- تبصره بودن بنا شدن آسمان توسط خدا و زینت دادن آن و شکافتگی نداشتن آن
خدا در آیات ۶ تا ۸ سوره قاف میفرماید این موضوع که خدا آسمان را بنا کرده و زینتش داده و هیچگونه شکافی در آسمان نیست، تبصره است؛ یعنی باعث بصر است. خدا در آیات ۶ تا ۸ قاف موضوعاتی را مطرح میکند و این گونه شروع میکند: ﴿ أَ فَلَمْ یَنْظُرُوا إِلَى السَّماءِ فَوْقَهُمْ کَیْفَ بَنَیْناها وَ زَیَّنَّاها وَ ما لَها مِنْ فُرُوجٍ﴾[۴]، سپس در آیۀ ۷ میفرماید: ﴿ وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها﴾[۵]، یعنی دربارۀ آسمانها و زمین صحبت میکند، سپس در آیۀ ۸ میفرماید: ﴿ تَبْصِرَهً﴾[۶]، یعنی اینها باعث بصر هستند یا به اصطلاح مترجم بینشافزا هستند.
۴- هر چه «بصر» بیندازی هیچ اختلاف و تفاوتی در خلقت آسمانهای هفت‌گانه نمی‌بینی
طبق آیات ۳ و ۴ سوره مُلک، هر قدر با دقت بخواهید به آسمانهای هفت‌گانه نگاه کنید و نتیجه بگیرید، هیچ اختلاف و تفاوتی در خلقت آسمانهای هفت‌گانه نمی‌بینید؛ و جالب است در اینجا واژگان «رَأَیَ» و «بَصَرَ» با همدیگر استفاده شده‌اند. خداوند میفرماید به آسمانها نگاه کن، تفاوتی احساس نمی‌کنی، ﴿ فَارْجِعِ الْبَصَرَ﴾[۷] حالا با دقت نگاه کن، اگر عمیق شوی و بخواهی دقت کنی، حتی اگر بخواهی از چیزی نتیجهای بگیری باز نمیتوانی هیچ شکافتگی پیدا کنی؛ به اصطلاح مترجم هیچ خلل و نقصانی نمیتوانی ببینی. بصر بعضی اوقات به عنوان «چشم» و بعضی مواقع به عنوان «دیدن» به کار رفته است؛ بیشتر مواقع به معنای خود مقولۀ دیدن است.
اگر کافران از دربی در آسمان هم بالا می‌رفتند، باز می‌گفتند: بصرهای ما چشم‌بندی شده است
خداوند میفرماید که اگر ما دربی در آسمان باز کنیم که کافران از آن درب بالا بروند، به جای این که ایمان بیاورند، می‌گویند که بصرهای ما چشم‌بندی شده است. طبق آیات ۱۴ و ۱۵ سورۀ حجر: ﴿ وَ لَوْ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ باباً مِنَ السَّماءِ فَظَلُّوا فیهِ یَعْرُجُونَ﴾، اگر ما دربی از آسمان برایشان باز میکردیم آنها بالا می‌رفتند، اما با این حال طبق آیۀ ۱۵ حجر ﴿ لَقالُوا إِنَّما سُکِّرَتْ أَبْصارُنا بَلْ نَحْنُ قَوْمٌ مَسْحُورُونَ﴾ در آن صورت می‌گفتند که ما چشم‌بندی شدیم، سحر شدیم.
ربِّ آسمانها و زمین «بصائر» نازل کرده است
در آیه ۱۰۲ سوره اسراء خداوند به عنوان رب آسمانها و زمین میفرماید که بصائر نازل کرده است: ﴿ قالَ لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ إِلاَّ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بَصائِرَ﴾[۸]. خداوند از قول موسی (علیه السلام) میفرماید که ای فرعون تو میدانی که اینها را رب آسمانها و زمین ناظر کرده و این معجزات بصائر است؛ یعنی عصا را ببین خدا را نتیجه بگیر، دست نورانی را ببین خدا را نتیجه بگیر.
تگرگ نزدیک است که بصر‌ها را از بین ببرد
خداوند در یک آیه میفرماید که تگرگ نزدیک است بصر‌ها را از بین ببرد. این آیه نیز چون واژۀ سماء در آن استفاده شده است، لحاظ شد. در آیۀ ۴۳ نور خداوند میفرماید که تگرگ از آسمان میبارد ﴿ یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ﴾[۹].
اِرتقاب امور (ردّ امور را در آسمان دنبال کردن و آنها را پیوسته رصد کردن)
در بحث ارتقاب (نسبت به آسمان) نیز یک آیه وجود دارد و آن آیۀ۱۰ سوره دخان است: ﴿ فَارْتَقِبْ یَوْمَ تَأْتِی السَّماءُ بِدُخانٍ مُبینٍ﴾؛ یعنی قرار است از آسمان دخان بیاید، پس رد این ماجرا را در آسمان دنبال کن و پیوسته رصد کن تا واقع شود. چرا ردش را دنبال کنیم؟ زیرا ممکن است امور در خلال پایین آمدن تغییر داده شوند؛ پس شما رد آن را دنبال کن که چه گونه پایین می‌آید؟ چه میشود؟ کِی واقع میشود؟
این خلاصه‌ای بود درباره بحث نگاه به آسمان از منظر چند ریشه رأی، نظر، بصر و رقب.
[۱] ـ [رعد۱۶] ص۲۵۱ ـ ﴿ قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَ فَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ﴾.
[۲] – [غافر ۵۷] ص۴۷۳ ـ ﴿ لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ﴾
[۳] – [غافر۵۸] ص۴۷۳ – ﴿ وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصیرُ وَ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لاَ الْمُسیءُ قَلیلاً ما تَتَذَکَّرُونَ﴾
[۵] ـ [ق۷] ص۵۱۸ ـ ﴿ وَ الْأَرْضَ مَدَدْناها وَ أَلْقَیْنا فیها رَواسِیَ وَ أَنْبَتْنا فیها مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهیجٍ﴾.
[۶] ـ [ق۸] ص۵۱۸ ـ ﴿ تَبْصِرَهً وَ ذِکْرى لِکُلِّ عَبْدٍ مُنیبٍ﴾.
[۷] ـ [مُلک۳] ص۵۶۲ ـ ﴿ الَّذی خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ طِباقاً ما تَرى فی خَلْقِ الرَّحْمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرى مِنْ فُطُورٍ﴾.
[۸] ـ [إسراء۱۰۲] ص۲۹۲ ـ ﴿ قالَ لَقَدْ عَلِمْتَ ما أَنْزَلَ هؤُلاءِ إِلاَّ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ بَصائِرَ وَ إِنِّی لَأَظُنُّکَ یا فِرْعَوْنُ مَثْبُوراً﴾.
[۹] ـ [نور۴۳] ص۳۵۵ ـ ﴿ أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجی سَحاباً ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکاماً فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ مِنْ جِبالٍ فیها مِنْ بَرَدٍ فَیُصیبُ بِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشاءُ یَکادُ سَنا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالْأَبْصارِ﴾.
