آیات ابتدایی سوره جن در روایات
بحرانی در کتاب تفسیر البرهان روایتی را نقل کرده است که در آن زراره از امام باقر ع درباره آیه شش سوره جن و پناه بردن مردانی از آدمیان به مردانی از جنیان سوال پرسیده است؛
«علي بن إبراهيم: عن أحمد بن الحسين، عن فضالة، عن أبان بن عثمان، عن زرارة، قال: سألت أبا جعفر (عليه السلام) عن قول الله: وَ أَنَّهُ كانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ يَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً [جن۶] قال: « كان الرجل ينطلق إلى الكاهن الذي يوحي إليه الشيطان فيقول: قل لشيطانك: فلان قد عاذ بك». (بحرانی، البرهان في تفسير القرآن، ج۵، ص ۵۰۷)
زراره گفت از امام پنجم عليه السّلام از قول خدا كه «و مرداني از آدميان به مرداني از جن پناه ميبردند و بر سرکشي آنها ميافزودند»، پرسيدم. فرمود: « مردى نزد كاهنى كه شيطان بدو خبر ميداد ميرفت و ميگفت بفلان شيطانت بگو كه فلانى بتو پناه آورده.»
اما مطابق نقلی که برقی از امام کاظم ع نقل کرده است، با بعثت رسول الله ص بساط کهانت و سحر بر چیده شد. امام کاظم ع می‌فرمایند در زمانی که پنج سال داشتم، گروهی از یهودیان نزد پدرم آمدند و با ایشان احتجاج کردند. (برقی، قرب الإسناد، ص۳۱۷) از جمله مواردی که امام صادق ع در این گفتگو به یهودیان می‌فرمایند، معجزه رسول الله ص هنگام بعثت ایشان است؛
« أَنْتُمْ تُقِرُّونَ أَنَّ الْجِنِّ كَانُوا يَسْتَرِقُونَ السَّمْعَ قَبْلَ مَبْعَثِهِ، فَمُنِعَتْ فِي أَوَانِ رِسَالَتِهِ بِالرُّجُومِ وَ انْقِضَاضِ النُّجُومِ، وَ بُطْلَانِ الْكَهَنَةِ وَ السَّحَرَةِ.» (برقی، قرب الإسناد، ص۳۱۸)
« شما [یهودیان] مىدانيد كه اجنّه قبل از بعثت پيامبر اكرم- صلّى اللَّه عليه و آله- استراق سمع مىكردند. ولى در اوايل رسالت پيامبر اسلام با رجم و سنگسار شدن، منع گرديدند و سحر و كهانت، باطل شد.»
نقل دیگری از طبرسی در کتاب احتجاج، که بیان‌گر گفتگویی میان یک زندیق و امام صادق ع است، با تفصیل بیشتری به این موضوع پرداخته است؛
« قَالَ فَمِنْ أَيْنَ أَصْلُ الْكِهَانَةِ وَ مِنْ أَيْنَ يُخْبَرُ النَّاسُ بِمَا يَحْدُثُ قَالَ إِنَّ الْكِهَانَةَ كَانَتْ فِي الْجَاهِلِيَّةِ فِي كُلِّ حِينِ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ كَانَ الْكَاهِنُ بِمَنْزِلَةِ الْحَاكِمِ يَحْتَكِمُونَ إِلَيْهِ فِيمَا يَشْتَبِهُ عَلَيْهِمْ مِنَ الْأُمُورِ بَيْنَهُمْ فَيُخْبِرُهُمْ عَنْ أَشْيَاءَ تَحْدُثُ وَ ذَلِكَ مِنْ وُجُوهٍ شَتَّى فِرَاسَةِ الْعَيْنِ وَ ذَكَاءِ الْقَلْبِ وَ وَسْوَسَةِ النَّفْسِ وَ فِتْنَةِ الرُّوحِ مَعَ قَذْفٍ فِي قَلْبِهِ لِأَنَّ مَا يَحْدُثُ فِي الْأَرْضِ مِنَ الْحَوَادِثِ الظَّاهِرَةِ فَذَلِكَ يَعْلَمُ الشَّيْطَانُ وَ يُؤَدِّيهِ إِلَى الْكَاهِنِ وَ يُخْبِرُهُ بِمَا يَحْدُثُ فِي الْمَنَازِلِ وَ الْأَطْرَافِ.
وَ أَمَّا أَخْبَارُ السَّمَاءِ فَإِنَّ الشَّيَاطِينكَانَتْ تَقْعُدُ مَقَاعِدَ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ إِذْ ذَاكَ وَ هِيَ لَا تَحْجُبُ وَ لَا تُرْجَمُ بِالنُّجُومِ وَ إِنَّمَا مُنِعَتْ مِنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ لِئَلَّا يَقَعَ فِي الْأَرْضِ سَبَبٌ تُشَاكِلُ الْوَحْيَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ فَيَلْبَسُ عَلَى أَهْلِ الْأَرْضِ مَا جَاءَهُمْ عَنِ اللَّهِ لِإِثْبَاتِ الْحُجَّةِ وَ نَفْيِ الشُّبْهَةِ وَ كَانَ الشَّيْطَانُ يَسْتَرِقُ الْكَلِمَةَ الْوَاحِدَةَ مِنْ خَبَرِ السَّمَاءِ بِمَا يَحْدُثُ مِنَ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ فَيَخْتَطِفُهَا ثُمَّ يَهْبِطُ بِهَا إِلَى الْأَرْضِ فَيَقْذِفُهَا إِلَى الْكَاهِنِ فَإِذَا قَدْ زَادَ كَلِمَاتٍ مِنْ عِنْدِهِ فَيَخْلِطُ الْحَقَّ بِالْبَاطِلِ فَمَا أَصَابَ الْكَاهِنُ مِنْ خَبَرٍ مِمَّا كَانَ يُخْبِرُ بِهِ فَهُوَ مَا أَدَّاهُ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ لِمَا سَمِعَهُ وَ مَا أَخْطَأَ فِيهِ فَهُوَ مِنْ بَاطِلِ مَا زَادَ فِيهِ فَمُنْذُ مُنِعَتِ الشَّيَاطِينُ عَنِ اسْتِرَاقِ السَّمْعِ انْقَطَعَتِ الْكِهَانَةُ.
وَ الْيَوْمَ إِنَّمَا تُؤَدِّي الشَّيَاطِينُ إِلَى كُهَّانِهَا أَخْبَاراً لِلنَّاسِ بِمَا يَتَحَدَّثُونَ بِهِ وَ مَا يُحَدِّثُونَهُ وَ الشَّيَاطِينُ تُؤَدِّي إِلَى الشَّيَاطِينِ مَا يَحْدُثُ فِي الْبُعْدِ مِنَ الْحَوَادِثِ مِنْ سَارِقٍ سَرَقَ وَ مِنْ قَاتِلٍ قَتَلَ وَ مِنْ غَائِبٍ غَابَ وَ هُمْ بِمَنْزِلَةِ النَّاسِ أَيْضاً صَدُوقٌ وَ كَذُوبٌ.
قَالَ وَ كَيْفَ صَعِدَتِ الشَّيَاطِينُ إِلَى السَّمَاءِ وَ هُمْ أَمْثَالُ النَّاسِ فِي الْخِلْقَةِ وَ الْكَثَافَةِ وَ قَدْ كَانُوا يَبْنُونَ لِسُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ ع مِنَ الْبِنَاءِ مَا يَعْجِزُ عَنْهُ وُلْدُ آدَمَ قَالَ غُلِّظُوا لِسُلَيْمَانَ كَمَا سُخِّرُوا وَ هُمْ خَلْقٌ رَقِيقٌ غِذَاؤُهُمُ النَّسِيمُ وَ الدَّلِيلُ عَلَى كُلِّ ذَلِكَ صُعُودُهُمْ إِلَى السَّمَاءِ لِاسْتِرَاقِ السَّمْعِ وَ لَا يَقْدِرُ الْجِسْمُ الْكَثِيفُ عَلَى الِارْتِقَاءِ إِلَيْهَا بِسُلَّمٍ أَوْ بِسَبَب.» ( طبرسی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج۲ ، ص۳۳۹ )
« [زنديق از امام صادق ع] پرسید كه از كجا كهانت مىشود و از كجا مردم پيشگوئى كنند؟ فرمود: كهانت در جاهليت بود و در دوران فترت رسولان، كاهن به جاى قاضى بود و هر چه بر مردم مشتبه مي‌شد به وى مراجعه مي‌كردند و او برایشان پيشگوئى مي‌كرد از چند راه: چون فراست در ديد، هوش در چشم، وسوسه نفس، زيركى روح و يا آنچه در دلش افكنده مي‌شد. زيرا آنچه از حوادث آشكار در زمين پديد شود شيطان مي‌داند و بكاهن مي‌رساند و از آنچه در منازل و اطراف واقع شود به او گزارش دهد.
و اما اخبار آسمانى را شياطين در آن روزگار استراق سمع مي‌كردند و پرده نبود و با ستارهها تيرباران نمي‌شدند، و همانا از استراق سمع باز داشته شدند تا در زمين وسيلهاى مانند وحى نباشد و اشتباه بر مردم زمين فراهم نگردد در آنچه از طرف خدا آيد براى اثبات حجت و نفى شبهه. و شيطان يك كلمه از خبر آسمانى را مى‌دزديد در باره آنچه خدا در خلقش پديد آرد و آن را مي‌گرفت و بزمين فرو مىآورد و بدل كاهن مي‌افكند، و او هم سخنانى به آن مي‌افزود و حق را با ناحق مىآميخت، و هر پيشگوئى كاهن كه درست بود آن بود كه شيطان شنيده بود و به او رسانده بود، و آنچه خطا بود خودش افزوده بود، و از آن روز كه شياطين از گوشگيرى غدقن شدند كهانت بر افتاد.
و امروزه شياطين به كاهنان خود از گفتگوهاى مردم گزارش مي‌دهند و از كارهاى آنان، و شياطين حوادث دور دست را بهم مي‌رسانند كه كى دزدى كرده و كى كشته و كى نهان شده و مانند مردم راستگو دارند و دروغگو.
گفت: چگونه شياطين به آسمان برمي‌آمدند با اينكه با مردم در خلقت و پيكر همانند بودند و براى سليمان بن داود بناها ساختند كه بشر از آن درمانده است؟ فرمود: پيكر آنها براى سليمان غلیظ شد چنانچه مسخر او شدند و آنان آفريده رقيق باشند و خوراكشان باد است و دليلش اين است كه به آسمان بر آيند و گوش گيرند، و پيكر غلیظ نتواند بالا رود جز با نردبان يا وسيله.»
گزارش زیر که علامه مجلسی در بحار از ابن عباس نقل کرده است و علاوه بر آن در صحیح مسلم و بخاری نیز آمده است، حاکی از ماجرای شرف‌یاب شدن جنیان در محضر رسول الله ص است؛
« وَ رُوِيَ أَيْضاً عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّهُ قَالَ: انْطَلَقَ النَّبِيُّ ص فِي طَائِفةٍ مِنْ أَصْحَابِهِ عَامِدِينَ إِلَى سُوقِ عُكَاظٍ وَ قَدْ حِيلَ بَيْنَ الشَّيَاطِينِ وَ بَيْنَ خَبَرِ السَّمَاءِ فَرَجَعَتِ الشَّيَاطِينُ إِلَى قَوْمِهِمْ فَقَالُوا مَا لَكُمْ قَدْ حِيلَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ خَبَرِ السَّمَاءِ وَ أُرْسِلَتْ عَلَيْنَا الشُّهُبُ قَالُوا مَا ذَاكَ إِلَّا مِنْ شَيْءٍ حَدَثَ فَاضْرِبُوا مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبَهَا فَالْتَقَى الَّذِينَ أَخَذُوا نَحْوَ تِهَامَةَ النَّبِيَّ ص وَ أَصْحَابَهُ وَ هُوَ بِنَخْلَةَ عَامِدِينَ إِلَى سُوقِ عُكَاظٍ وَ هُوَ يُصَلِّي بِأَصْحَابِهِ صَلَاةَ الْفَجْرِ فَلَمَّا سَمِعُوا الْقُرْآنَ أَنْصَتُوا وَ قَالُوا هَذَا الَّذِي حَالَ بَيْنَنَا وَ بَيْنَ خَبَرِ السَّمَاءِ وَ رَجَعُوا إِلَى قَوْمِهِمْ «فَقالُوا إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً. يَهْدي إِلَي الرُّشْدِ فَآمَنّا بِهِ وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَدًا»[جن۱و۲]». (مجلسی، بحار الأنوار، ج۶۰، ص ۲۹۶)
« و از ابن عباس روايت است كه پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله با دستهاى از يارانش رفتند به مقصد بازار عُكاظ در حالى كه شیاطین از خبرگيرى از آسمان باز داشته شده بودند و نزد قوم خود آمده و گفتند چه شده است که از خبرگیری از آسمان باز مانده‌ایم و به ما تير شهاب زدند؟ گفتند: سببى دارد كه رخ داده برويد در شرق و مغرب زمين تا چه خبر است؟ و آن دسته كه به سوى تهامه آمده بودند به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و آله و يارانش كه در نخله بودند و قصد داشتند بسوى عكاظ بروند و او با اصحاب خود نماز بامداد مي‌خواندند، برخوردند. و چون قرآن را شنيدند خاموش شدند و گوش دادند و گفتند همين است كه ما را از آسمان جدا كرده و برگشتند نزد قوم خود و گفتند «و راستى كه ما قرآن شگفتى شنيديم که به راه راست هدايت ميکند. پس به آن ايمان آورديم و هرگز کسي را شريک پروردگارمان قرار نخواهيم داد».
طبرسی در گزارشی مشابه در کتاب احتجاج خود، احتجاجی از امیرالمومنین ع با عالمی یهودی را نقل می‌کند که در آن ایشان برتری رسول الله ص بر انبیاء بنی‌اسرائیل را بیان می‌کنند. مطابق این نقل امیرالمومنین ع در پاسخ به سخن عالم یهودی که مسخر بودن شیاطین برای سلیمان ع را گواهی بر برتری او بر رسول الله ص می دانست، چنین فرمودند؛
« قَالَ الْيَهُودِيُّ فَإِنَّ هَذَا سُلَيْمَانُ سُخِّرَتْ لَهُ الشَّيَاطِينُ يَعْمَلُونَ لَهُ ما يَشاءُ مِنْ مَحارِيبَ وَ تَماثِيلَ قَالَ لَهُ عَلِيٌّ ع لَقَدْ كَانَ كَذَلِكَ وَ لَقَدْ أُعْطِيَ مُحَمَّدٌ ص أَفْضَلَ مِنْ هَذَا إِنَّ الشَّيَاطِينَ سُخِّرَتْ لِسُلَيْمَانَ وَ هِيَ مُقِيمَةٌ عَلَى كُفْرِهَا- وَ لَقَدْ سُخِّرَتْ لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ص الشَّيَاطِينُ بِالْإِيمَانِ فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ مِنَ الْجِنَّةِ التِّسْعَةُ مِنْ أَشْرَافِهِمْ وَاحِدٌ مِنْ جِنِّ نَصِيبِينَ وَ الثَّمَانُ مِنْ بَنِي عَمْرِو بْنِ عَامِرٍ مِنَ الْأَحِجَّةِ مِنْهُمْ شضاه وَ مضاه وَ الْهَمْلَكَانُ وَ الْمَرْزُبَانُ وَ المأزمان وَ نَضَاهُ وَ هَاضِبٌ وَ هضب وَ عَمْرٌو وَ هُمُ الَّذِينَ يَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ اسْمُهُ فِيهِمْ- وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ [احقاف۲۹] وَ هُمُ التِّسْعَةُ. فَأَقْبَلَ إِلَيْهِ الْجِنُّ وَ النَّبِيُّ ص بِبَطْنِ النَّخْلِ فَاعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ ظَنُّوا كَما ظَنَنْتُمْ أَنْ لَنْ يَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً وَ لَقَدْ أَقْبَلَ إِلَيْهِ أَحَدٌ وَ سَبْعُونَ أَلْفاً مِنْهُمْ- فَبَايَعُوهُ عَلَى الصَّوْمِ وَ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الْجِهَادِ وَ نُصْحِ الْمُسْلِمِينَ وَ اعْتَذَرُوا بِأَنَّهُمْ قَالُوا عَلَى اللَّهِ شَطَطاً وَ هَذَا أَفْضَلُ مِمَّا أُعْطِيَ سُلَيْمَانُ فَسُبْحَانَ مَنْ سَخَّرَهَا لِنُبُوَّةِ مُحَمَّدٍ ص بَعْدَ أَنْ كَانَتْ تَتَمَرَّدُ وَ تَزْعُمُ أَنَّ لِلَّهِ وَلَداً وَ لَقَدْ شَمَلَ مَبْعَثُهُ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ مَا لَا يُحْصَى.» (طبرسی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج۱، ص ۲۲۲)
« عالم يهودى گفت: اين حضرت سليمان است كه شياطين به فرمان او بودند، و هر چه مىخواست براى او مىساختند: معبدها و تنديسها و تمثال‌ها. حضرت علىّ عليه السّلام به او فرمود: همين طور است، و به حضرت محمّد صلّى اللَّه عليه و آله بهتر و برتر از آن عطا شده است. شياطين در حالى تحت فرمان او بودند كه هنوز در كفر به سر مىبردند. ولى شياطين تحت امر محمّد صلّى اللَّه عليه و آله همه مؤمن بودند. پس نه نفر از اشراف گروه جنّيان؛ يكى از جنّ نصيبين بود و هشت نفر ايشان از بنى عمرو بن عامر كه از أهل يقين ايشان بودند، خدمت آن حضرت شرفياب شدند كه عبارتند از: شضاه، مضاه، هملكان، مرزبان، مازمان، نضاه، هاضب، هضب و عمرو. ايشان كسانى هستند كه خداوند دربارهشان مىفرمايد: وَ إِذْ صَرَفْنا إِلَيْكَ نَفَراً مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ[احقاف۲۹] و اينان نه نفر مىباشند، پس جنّيان خدمت آن حضرت آمدند و پيامبر داخل نخلستان بود، آنان عذرخواهى كرده و گفتند: ما گمان كرديم كه خداوند كسى را مبعوث نفرموده است و از پى آن هفتاد و يك هزار تن از ايشان با پيامبر بيعت نمودند كه روزه گيرند و نماز گزارند و حجّ بجاى آرند و جهاد كنند و خيرخواهى مسلمين كنند و از ياوهگوييهاى خود درباره خداوند عذر خواستند. اى يهودى اين عطا برتر از آن چيزى است كه به سليمان داده شده، پس پاك و منزّه است خداوندى كه شياطين را پس از تمرّد براى نبوّت محمّد مسخّر نمود، و آنان پنداشته بودند كه خداوند داراى فرزند است، لذا بعثت آن حضرت شامل بيشمارى از جنّ و انس گرديد.»
اما مطابق همین روایت ممنوع شدن ورود شیاطین به آسمان در شب میلاد رسول الله ص اتفاق افتاده است و نه بعثت ایشان؛
«وَ لَقَدْ أَضَاءَتِ الدُّنْيَا لَيْلَةَ وُلِدَ النَّبِيُّ ص حَتَّى فَزِعَتِ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّيَاطِينُ وَ قَالُوا حَدَثَ فِي الْأَرْضِ حَدَثٌ- وَ لَقَدْ رُئِيَ الْمَلَائِكَةُ لَيْلَةَ وُلِدَ تَصْعَدُ وَ تَنْزِلُ وَ تُسَبِّحُ وَ تُقَدِّسُ وَ تَضْطَرِبُ النُّجُومُ وَ تَتَسَاقَطُ عَلَامَةً لِمِيلَادِهِ وَ لَقَدْ هَمَّ إِبْلِيسُ بِالظَّعْنِ فِي السَّمَاءِ لِمَا رَأَى مِنَ الْأَعَاجِيبِ فِي تِلْكَ اللَّيْلَةِ وَ كَانَ لَهُ مَقْعَدٌ فِي السَّمَاءِ الثَّالِثَةِ وَ الشَّيَاطِينُ يَسْتَرِقُونَ السَّمْعَ فَلَمَّا رَأَوُا الْعَجَائِبَ أَرَادُوا أَنْ يَسْتَرِقُوا السَّمْعَ فَإِذَا هُمْ قَدْ حُجِبُوا مِنَ السَّمَاوَاتِ كُلِّهَا- وَ رُمُوا بِالشُّهُبِ دَلَالَةً لِنُبُوَّتِهِ ص.» (طبرسی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج۱ ص۲۲۳)
« و تمام دنیا در شب تولد پيامبر صلى الله عليه و آله روشن شد به طورى كه جن و انس و شياطين ترسيدند و گفتند در جهان پیش‌آمد خاصی اتفاق افتاده است. در آن شب ملائكه ديده می‌شدند كه در رفت و آمد و تسبيح و تقديس خدايند و ستارگان در اضطرابند و سقوط مىنمودند به علامت ميلاد آن جناب. ابليس به واسطه عجايبى كه آن شب مشاهده كرد، تصميم گرفت به طرف آسمان برود. او در آسمان سوم جايگاهى داشت و شياطين در آنجا گوش مىدادند. وقتى اين عجايب را مشاهده كردند خواستند گوش بدهند كه ناگاه از تمام آسمان‌ها در حجاب قرار گرفتند و با شهاب‌ها زده شدند به نشانه ولادت رسول الله ص.»
– بحرانى، سيد هاشم بن سليمان، ۱۳۷۴ ش، البرهان في تفسير القرآن، قم، مؤسسه بعثت
– برقى، احمد بن محمد، ۱۳۷۱ق، المحاسن، قم، دار الكتب الإسلامية
– طبرسى، احمد بن على، ۱۴۰۳ ق، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضى.
– مجلسى، محمد باقر، ۱۴۰۳ ق، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت، دار إحياء التراث العربي
