يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلاَّ بِسُلْطانٍ (الرّحمن: ۳۳)
ای گروه جنّ و انس، اگر می‌توانید از اطراف آسمانها و زمین (و از قبضه قدرت الهی) بیرون شوید، بیرون شوید (ولی این خیال محالی است زیرا) هرگز خارج از ملک و سلطنت خدا نتوانید شد.
فَبِأَيِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ (الرّحمن: ۳۴)
(الا ای جنّ و انس) کدامین نعمتهای خدایتان را انکار می‌کنید؟
يُرْسَلُ عَلَيْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ وَ نُحاسٌ فَلا تَنْتَصِرانِ (الرّحمن: ۳۵)
(اگر به کفر و طغیان گرایید) بر شما شراره‌های آتش و مس گداخته فروریخته شود و هیچ نصرت و نجاتی نیابید.
خلاصه:
هیچ یک از جن و انس آن وقتی كه مرگشان فرا رسد توان فرار کردن ندارند و هیچ یک به اسرار نظام عالم پی نمی‌برند مگر بوسیله حجّت خدا و هدایت ایشان و وقتی كه حجّت خدا و سلطنت او را ببینند این امر دلالت بر توحید و یكتایی خداست. شما كدام یكی از نعمتهای خداوند را تكذیب می‌كنید.
امام صادق(ع) فرمودند: هر گاه روز قیامت شود خداوند تمام بندگان را در یك زمین جمع كند و به آسمان دنیا وحی فرماید كه هر كس در تو است پائین فرست، پس اهل آسمان دنیا دو برابر آنچه در زمین است از پریان و آدمیان و فرشتگان فرود آیند، سپس اهل آسمان دوّم دو برابر همه آنها فرود آیند پس پیوسته اهل آسمانها یكی بعد از دیگری به زیر آیند تا اینكه اهل هفت آسمان همگی هبوط نمایند، پس پریان و آدمیان در میان هفت فوج و حجاب از فرشتگان قرار می‌گیرند، سپس منادی ندا میكند ای گروه جنّ و انس اگر قدرت و نیرو دارید فرار كنید، پس نگاه می‌كنند كه ناگاه هفت فوج از فرشتگان ایشان را محاصره می‌كنند و قدرت و توانایی ندارند بر دفع این بلا از شما و از غیر شما و بنا بر این پس فایده آیه اینست كه عجز جنّ و انس از فرار كردن از كیفر اعمالشان مثل عجز ایشانست از نفوذ و بیرون رفتن از دیوارهای آسمان و زمین و در این یأس و ناامیدی از رفع مجازات است كه به هیچ وجهی از وجوه ممكن نیست.
متن تفسیر:
«یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا»:
ای گروه پریان و آدمیان اگر استطاعت و نیرو دارید كه بگذرید و عبور كنید، یعنی بیرون روید برای گریختن و فرار كردن از مرگ.
میگویند: (نفذ الشی‌ء من الشی‌ء) گذشت چیزی از چیزی هر گاه خلاص از او شود مثل تیر كه میگذرد بعد از انداختن و پرتاب كردن آن.
«مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»:
یعنی اطراف و جوانب آن و مقصود این است كه آن وقتی كه مرگ شما را ادراك كرد.
«فَانْفُذُوا»:
یعنی پس بیرون روید و هرگز توانایی و نیروی آن را ندارید كه از چنگال مرگ فرار كنید.
«لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ»:
عطاء گوید: بیرون نتوانید رفت مگر به سلطنت یعنی هر كجا بروید پس آنجا ملك من است و نمی‌توانید از تحت حكومت من بیرون روید و معنای سلطان قوّه و نیرویی است كه به سبب آن مسلّط بر امر شود آن گاه ملك و قدرت و دلیل تماماً سلطنت است.
و بعضی گویند: لا تنفذون، یعنی بیرون نمیروید مگر به قدرتی از خدا و نیرویی كه بشما عطاء میكند، به اینكه برای شما مكان دیگری غیر از آسمانها و زمین ایجاد میكند و برای شما قدرتی قرار می‌دهد كه بسوی آن بشتابید، پس خداوند سبحان توضیح داد كه ایشان در زندان و حبس خدایند و اینكه او بر ایشان مقتدر و نیرومند است كه از او فوت نمی‌شود و این را دلیل بر توحید و قدرت خود قرار داد، و زجری برای ایشان از معصیت و مخالفت او.
ابن عبّاس (حبر و مفسر است) گوید: مقصود در آیه «إِنِ اسْتَطَعْتُمْ» این است كه اگر قدرت دارید كه بدانید در آسمانها و زمین چیست پس بدانید، و اینكه این برای شما امكان ندارد «لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ» یعنی نمیدانید آن را مگر بوسیله حجّت خدا و بیان او.
زجاج گوید: «لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ»، یعنی وقتی كه مشاهده كردید حجّت خدا و سلطنت او را كه دلالت بر توحید و یكتایی او میكند.
«فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّكُما تُكَذِّبانِ»:
یعنی: به كدام یك از نعمتهای او تكذیب می كنید آیا به اخبار او از حیرانی و سرگردانی خودتان كه چاره‌ای برای آن كنید به عمل كردن به طاعات او و دوری از معصیت او یا به خبر دادن او از عجز شما كه شما نمی‌توانید بیرون روید مگر به حجّتی و دلیلی تا آماده كنید آن را برای آن روز.
«یُرْسَلُ عَلَیْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ»:
می‌فرستد برای شما شعله‌ای از آتش و آن شعله سبزی است كه از آتش جدا می‌شود.
«وَ نُحاسٌ»:
مجاهد و ابن عباس و سفیان و قتاده گویند: و آن مس گداخته و آب شده برای عذاب است.
سعید بن جبیر و ابن عباس در روایت دیگری گویند: آن دود است.
ابن مسعود و ضحاك گویند: آن چرك و خونست كه از دوزخیان بیرون می آید، و معنا این است كه شما بیرون نمیروید و اگر ممكن بود كه نفوذ نمائید و قدرت بر آن داشتید هر آینه بر شما عذابی از آتش سوزنده ارسال نمی‌شد.
و برخی گفته‌اند: معنایش این است كه روز قیامت این مطلب گفته می‌شود:
«یُرْسَلُ عَلَیْكُما»:
یعنی می‌فرستد بر كسی كه از شما مشرك شود و در خبر آمده – احاطه بر مخلوقات به سبب فرشتگان و به زبانه‌ای از آتش سپس فریاد می‌كنند ای گروه جن و انس اگر قدرت و توانایی دارید كه بیرون روید تا قول او «یُرْسَلُ عَلَیْكُما شُواظٌ مِنْ نارٍ» می‌فرستد بر شما شعله‌ای از آتش.
و مسعدة بن صدقه از كلیب روایت كرده كه ما خدمت حضرت ابی عبد اللَّه صادق علیه السلام بودیم پس شروع نمود به حدیث گفتن برای ما و فرمود هر گاه روز قیامت شود خداوند تمام بندگان را در یك زمین جمع كند و این چنان است كه به آسمان دنیا وحی فرماید كه هر كس در تو است پائین فرست پس اهل آسمان دنیا دو برابر آنچه در زمین است از پریان و آدمیان و فرشتگان فرود آیند، سپس اهل آسمان دوّم دو برابر همه آنها فرود آیند پس پیوسته اهل آسمانها یكی بعد از دیگری به زیر آیند تا اینكه اهل هفت آسمان همگی هبوط نمایند، پس پریان و آدمیان در میان هفت فوج و حجاب از فرشتگان قرار می‌گیرند، سپس منادی ندا میكند ای گروه جنّ و انس اگر قدرت و نیرو دارید فرار كنید، پس نگاه می‌كنند كه ناگاه هفت فوج از فرشتگان ایشان را محاصره می‌كنند و قول او
«فَلا تَنْتَصِرانِ»:
یعنی پس قدرت و توانایی ندارند بر دفع این بلا از شما و از غیر شما و بنا بر این پس فایده آیه این است كه عجز جنّ و انس از فرار كردن از كیفر اعمالشان مثل عجز ایشان است از نفوذ و بیرون رفتن از دیوارهای آسمان و زمین و در این یأس و ناامیدی از رفع مجازات است كه به هیچ وجهی از وجوه ممكن نیست.[۱]
[۱] ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد ۲۴، صفحه ۹۷