أَ وَ لَمْ يَتَفَكَّرُوا في أَنْفُسِهِمْ ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما إِلاَّ بِالْحَقِّ وَ أَجَلٍ مُسَمًّى وَ إِنَّ كَثيراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ (روم: ۸)
آیا در پیش نفوس خود تفکر نکردند (تا بدین حکمت پی‌برند) که خدا آسمانها و زمین و هر چه در بین آنهاست همه را جز به حق (و برای حکمت و مصلحت) و به وقت (و حد) معین نیافریده است؟ و بسیاری از مردم به شهود و لقای خدا (در عالم غیب و وعده ثواب و عقاب بهشت و دوزخ و قیامت) به کلی کافر و بی‌عقیده‌اند.
خلاصه:
آیا آدمیان نزد خودشان تفكر نمی‌کنند که خداوند آسمانها و زمین را به حق آفریده است و اگر کمی به خلقت خودشان فکر کنند می‌بینند کسی که خلقشان کرده است پروردگاری است که نیازی به آنها ندارد و فقط برای انتفاع خودشان آنها را آفریده است و بدانند که خداوند برای همه چیز زمانی معین قرار داده است.
متن تفسیر:
«أَ وَ لَمْ یَتَفَكَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ»:
آیا ایشان تفكر نمی‌كنند (و با خود نمی‌اندیشند) آن موقعی كه در خلوت می‌باشند، زیرا در آن حال خلوت انسانی بیشتر مسلط بر عقل و درك خویشتن می‌باشد و بعضی گفته‌اند كه یعنی چرا تفكر در خلقت خود نمی‌نماید- كه انسانی در بهترین نوع خلقت آفریده شده است- و بنا بر این جمله (فیعلموا) در تقدیر بوده و در حقیقت «أَ وَ لَمْ یَتَفَكَّرُوا فِی أَنْفُسِهِمْ فیعلموا» می‌باشد.
«ما خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما إِلَّا بِالْحَقِّ»:
نیافرید خداوند آسمانها و زمین را مگر به حق.
زجاج گوید: یعنی برای حق تا دلیلی باشد برای اثبات صانع و پروردگار جهان و ضمناً اشاره‌ای به ثواب انسانها.
«وَ أَجَلٍ مُسَمًّی»:
و برای مدتی معین كه با سر آمدنش هر فردی پاداش اعمال خود را در می‌یابد.
جبائی گوید: یعنی خداوند، آسمانها و زمین را در زمانهای معین وبرای منظوری كه ایمان بخدا باشد خلق نموده است.
سؤال:
انسان متفكر چگونه می‌تواند در یابد كه خداوند تمام موجودات جهان را نیافریده مگر به حق هم و چگونه به روز واپسین یعنی قیامت یقین كند؟
پاسخ:
وقتی به خلقت زیبای خویشتن می‌نگرد با آنكه تازه آفریده شده و از عدم بوجود آمده، خواهد دریافت كه موجودی قدیم قادر عالم زنده‌ای- كه به تمام رموز خلقت با نظم بسیار دقیقی آگاهی دارد- او را آفریده و او پروردگاری است كه تمام جهات خلقتش را بر اساس حكمت ایجاد نموده پس هرگز چیزی را عبث نیافریده است.
و البته چنین حكمت خود اقتضای زمان پاداش اعمال انسانها را داشته و تكمیل آن هم با داشتن برنامه‌های دینی است كه با دست پیامبر (ص) پی‌ریزی می‌شود و در برابر هر عملی از خیر یا شر البته پاداش می‌دهد چه در این جهان یا جهان واپسین باشد و می‌فهمد كه آفریدن موجودات نفعی برای خالق ندارد پس غرض از خلقت انتفاع مخلوقات است.
«وَ إِنَّ كَثِیراً مِنَ النَّاسِ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ لَكافِرُونَ»:
و البته بسیاری از مردم برسیدن قیامت و پاداشهای پروردگار اعتراف ننموده بلكه انكار می‌نمایند.[۱]
[۱] ترجمه مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، جلد ۱۹، صفحات ۱۰۲ و ۱۰۳