الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ (آل عمران: ۱۹۱)
آنها که در هر حالت، ایستاده و نشسته و خفته خدا را یاد کنند و دائم در خلقت آسمان و زمین بیندیشند و گویند: پروردگارا، تو این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده‌ای، پاک و منزهی، ما را به لطف خود از عذاب دوزخ نگاهدار؛
خلاصه:
عاقلان مدام در خلقت زمین و آسمانها تفکر می‌کنند تا بر وجود خدا و قدرت او استدلال كنند و خدا را تا آخرین حد توانایی‌شان یاد می‌کنند و مدام می‌گویند: خدایا تو هیچ چیز را بی‌هدف خلق نکردی بلكه برای هدفی بزرگ و مصلحتی آفریده‌ای كه دلیل بر علم و وحدانیت تو می‌باشد.
متن تفسیر:
«الَّذِینَ یَذْكُرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ»:
یعنی عاقلان كسانیند كه از خلقت جهان بر وجود خدا استدلال میكنند و هم خدا را در حال ایستاده و خوابیده و نشسته یاد می‌نمایند و گفته‌اند یعنی خدا را تا آخرین حد توانایی در حال سلامت و مرض یاد میكنند سالم در قیام و مریض در حال نشسته یا خوابیده و مراد نماز است كه بنام ذكر نامیده شده است. این قول علی بن ابراهیم است در تفسیرش و این دو تفسیر با هم منافات ندارد. عاقلان در خلقت زمین و آسمانها می‌اندیشند تا بر یگانگی خدا و كمال قدرت و علم او استدلال كنند و می‌گویند:
«رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا»:
یعنی خدایا اینهمه را عبث و بی‌هدف نیافریدی بلكه برای هدفی صحیح و مصلحتی آفریده‌ای كه دلیل علم و وحدانیت تو باشد. یعنی منزه و پاكی كه بعبث چنین كاری كرده باشی بلكه برای توجه مردم بثواب و پرهیز ایشان از عذاب آفریدی.
«فَقِنا عَذابَ النَّارِ»:
به لطف خود ما را از عذاب نگهدار. آیه دلالت دارد كه كفر و گمراهی و زشتیها مخلوق خدا نیست زیرا همه اینها باتفاق دانشمندان باطل است و از خدا منتفی است.
«وَ یَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»:
یعنی عاقلان در خلقت زمین و آسمانها می‌اندیشند تا بر یگانگی خدا و كمال قدرت و علم او استدلال كنند و می‌گویند:
«رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا»:
یعنی خدایا اینهمه را عبث و بی‌هدف نیافریدی بلكه برای هدفی صحیح و مصلحتی آفریده‌ای كه دلیل علم و وحدانیت تو باشد.
«سُبْحانَكَ»:
یعنی منزه و پاكی كه بعبث چنین كاری كرده باشی بلكه برای توجه مردم به ثواب و پرهیز ایشان از عذاب آفریدی.
«فَقِنا عَذابَ النَّارِ»:
به لطف خود ما را از عذاب نگهدار. آیه دلالت دارد كه كفر و گمراهی و زشتیها مخلوق خدا نیست زیرا همه اینها باتفاق دانشمندان باطل است و از خدا منتفی است.[۱]
[۱] ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، جلد ۴، صفحات ۳۸۶ و ۳۸۷