-
دلیل اول
در قرآن کریم، مشتقات عبارات «بَيْنَ أَيْدی…» و «خَلْف…»، به همراه هم، جمعاً ۱۱ مرتبه تکرار شده است. از این تعداد، ۸ مورد با اسم موصول «ما»[۱] و ۳ مورد دیگر با حرف جر «مِن» آمده است[۲]. در مواردی که با حرف جر آمده است، معنای عبارت «مِن بَيْنَ أَيْدی و مِن خَلْف» به صورت مکانی و حاکی از سمت و سو می‌باشد. در ۸ مورد دیگر که به همراه اسم موصول آمده است، علامه طباطبایی (ره) عموماً به صورت کنایی و به معنایی غیر از مکان تفسیر نموده‌اند.
در ادامه برای مثال، مواردی از متن تفسیر المیزان آورده شده است:
-
- در آیه ۴۵ سوره یس، علامه (ره) عبارت مذکور را به صورت زمانی تفسیر کرده و «ما بَيْنَ أَيْديكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ» را به دو صورت «حال و آینده» و «گذشته و حال» ترجمه و بیان کرده‌اند: «مراد از”ما بَيْنَ أَيْدِيكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ” شرك و گناهانى است كه در حال حاضر و در قبل از اين بدان مبتلا بودند، و يا مراد عذابى است كه بدين سبب مستوجب آن شدند، و برگشت هر دو به يكى است، و يا مراد شرك و گناهان در دنيا و عذاب در آخرت است و اين وجه از وجوه ديگر وجيهتر است».
- در آیه ۲۵ سوره فصلت، علامه در مورد عبارت مذکور اینطور بیان کرده‌اند: «” فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ” يعنى آن قرينان سوء در نظر ايشان جلوه داد پيش رو و پشت سرشان را، و شايد مراد اين باشد كه هم لذتهاى مادى را كه داشتند در نظرشان جلوه داد، و هم آنها را كه آرزومند بودند داشته باشند، و در آينده به دست آورند».
- در آیه ۶۴ سوره مریم، علامه (ره) فرموده‌اند: «اگر مراد از جمله” ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ” مكان بوده باشد. شامل قسمتى از مكان پيش روى ملائكه و مكانى كه در آنند و تمامى مكان پشت سر ايشان مىشود، ولى شامل تمام مكان پيش روى آنان نمىشود، و همچنين اگر مراد از آن، زمان بوده باشد، شامل همه گذشته و حال، و قسمتى از آينده، يعنى آينده نزديك مىگردد، و حال آنكه سياق جمله” لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ” به صراحت احاطه را مىرساند، و با بعضى زمانها و يا مكانها دون بعضى [دیگر] نمىسازد.»
- در آیه ۷۶ سوره حج، علامه در مورد این عبارت فرموده‌اند: «منظور از اينكه فرمود: “عالم به ما بين ايدى و ما خلف ايشان است” دلالت بر اين نكته است كه خداى تعالى مراقب روش انبياى خويش است كه مبادا دچار اختلالى گردد نه فى نفسه دچار فراموشى يا تغيير و يا به وسيله كيدهاى شيطانى و تسويلات او دستخوش فساد شود و نه ميان وحى و مردم اختلالى رخ دهد. همه اينها بدين جهت است كه حاملين وحى از رسولان در برابر چشم و علم او هستند. مىداند آنچه پيش روى آنها است و آنچه خلف آنها است و آنان همه در گذر كمين گاه خدا قرار دارند. از همين جا روشن مىشود كه مراد از” ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ“، ما بين ايشان و بين آن كسى كه وحى را به او مىدهند مىباشد. پس” ما بين ايدى رسول ملكى” ما بين او و بين رسول انسانى است كه وحى به او مىدهد و” ما بين ايدى رسول انسانى” عبارت است از ما بين او بين مردم كه رسول انسانى وحى را به ايشان مىرساند. و مراد از” ما خلف ملائكه” ما بين ملائكه و بين خدا است كه همه آنان از جانب خدا به سوى مردم روان هستند. پس وحى از روزى كه از ساحت عظمت و كبريايى حق صادر مىشود در مامنى محكم است تا روزى كه به مردم برسد و لازمه آن اين است كه پيغمبران نيز مانند ملائكه معصوم باشند، معصوم در گرفتن وحى و معصوم در حفظ آن و معصوم در ابلاغ آن به مردم.
از طرفی همانطور که پیداست در آیه ۹ سوره سبأ، عبارت مذکور با اسم موصول «ما» آورده شده است. مطابق با ظاهر آیه، سیاق آیات و همچنین روش متداول تفسیر این عبارت در قرآن کریم، عبارت مذکور باید به صورت کنایی و نه مکانی ترجمه شود، ولی در اینجا علامه طباطبایی مانند اکثر مفسرین از قبیل شیخ طبرسی، مقصود آیه را مکانی در نظر گرفته‌اند: «… پس مراد از جمله” ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ …” اين است كه بفرمايد: آسمان و زمين ايشان را از جلو و عقب احاطه كرده، هر جا كه نظر كنند آسمانى مىبينند، كه بر سرشان سايه افكنده، و زمينى كه روى آن هستند، نه از طرف بالا مىتوانند بگريزند، و نه از طرف پايين.»
با توجه به تفسیر کنایی اکثر آیات مشابه، به نظر می‌رسد که این آیه نیز باید به همین صورت در نظر گرفته شود و هیچ دلیلی وجود ندارد که در اینجا منظور عبارت «ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ»، به صورت مکانی؛ یعنی جلو و عقب و اطراف کفار (مخاطبین خاص آیه) باشد.
-
دلیل دوم
طبق نظر عموم مفسرین، اعراب آیه ۹ سوره سبأ به صورتی است که عبارت «مِنَ السَّماءِ»، جار و مجرور متعلق به حالِ محذوفِ اسمِ صلة الموصول (=بَيْنَ أَيْديهِمْ) است. در واقع «مِن» را «من بیانیه» در نظر می‌گیرند و متعلق به حال محذوف که نشان دهنده وضعیت پیش رو و پشت سر کفار است. به عبارت دیگر ترجمه تحت اللفظی اینگونه در نظر گرفتن اعراب، بدین صورت می‌شود: «آیا آنها به پیش رو و پشت سر خود که از جنس آسمان و زمین هستند، نگاه نمی کنند؟…»؛ در نتیجه پشت سر و پیش رو، از جنس آسمان و زمین است و در واقع معنای قسمت اول آیه به صورت اطراف مکانی در نظر گرفته می‌شود.
طبق قاعده «عدم التقدیر اولی من التقدیر»، در صورتی که اعراب آیه را بتوان به صورتی در نظر گرفت که عبارتی در تقدیر نباشد، بر اعراب مرسوم، ارجحیت خواهد داشت. بر این اساس، اگر عبارت «مِنَ السَّماءِ» را، جار و مجرور متعلق به فعل «يَرَوْا» در نظر بگیریم، هیچ عبارت در تقدیری نخواهیم داشت. در این صورت، حرف جر «مِن»، من ابتدائیه خواهد بود و ترجمه تحت اللفظی آیه بدینگونه خواهد بود: «آیا آنها به پیش رو و پشت سر خود از طریق آسمان و زمین نمی‌نگرند؟…». از آنجایی که در این نوع اعراب، مکانی در نظر گرفتن «ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ» خیلی بعید و غیرممکن است، لذا تنها برداشت، پیش رو و پشت سر زمانی می‌تواند باشد؛ یعنی «آیا آنها به آینده و گذشته از طریق آسمان و زمین نمی‌نگرند؟…»
[۱]. [بقره۲۵۵] ص۴۲ ـ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَ لا نَوْمٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي اْلأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلاّ بِما شاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ اْلأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْعَظيمُ
[مريم۶۴] ص۳۰۹ ـ وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلاّ بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا
[طه۱۱۰] ص۳۱۹ ـ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يُحيطُونَ بِهِ عِلْمًا
[انبیاء ۲۸] _ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلاَّ لِمَنِ ارْتَضى وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ
[حج ۷۶] _ يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ
[سبأ ۹] _ أَ فَلَمْ يَرَوْا إِلى ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ إِنْ نَشَأْ نَخْسِفْ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ نُسْقِطْ عَلَيْهِمْ كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنَّ في ذلِكَ لَآيَةً لِكُلِّ عَبْدٍ مُنيبٍ
[یس ۴۵] _ وَ إِذا قيلَ لَهُمُ اتَّقُوا ما بَيْنَ أَيْديكُمْ وَ ما خَلْفَكُمْ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ
[فصلت ۲۵] _ وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرينَ
[۲]. [اعراف۱۷] ـ ثُمَّ لآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرينَ
[یس ۹] _ وَ جَعَلْنا مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ سَدًّا وَ مِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْناهُمْ فَهُمْ لا يُبْصِرُونَ
[فصلت ۱۴] _ إِذْ جاءَتْهُمُ الرُّسُلُ مِنْ بَيْنِ أَيْديهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ اللَّهَ قالُوا لَوْ شاءَ رَبُّنا لَأَنْزَلَ مَلائِكَةً فَإِنَّا بِما أُرْسِلْتُمْ بِهِ كافِرُونَ