مدل بطلمیوس برای توصیف حرکت اجرام آسمانی
کلاودیوس بطلمیوس در سده دوم میلادی، مدلی برای منظومه شمسی و سایر اجرام آسمانی معرفی کرد که با دقت بسیار بالاتری از سایر مدل‌های مطرح در زمانه خود حرکت اجرام آسمانی را توصیف می‌کرد. مدل بطلمیوس حدود ۱۴۰۰ سال، بهترین مدل شناخته شده و مورد پذیرش و استفاده دانشمندان نجوم بود. تا این که بالاخره در سال ۱۵۴۳، نیکولاس کوپرنیک مدلی قابل رقابت با مدل بطلمیوس ارائه کرد.
بطلمیوس عقیده داشت که هر جرم آسمانی بر روی یک کره کوچک[۱] می‌چرخد و آن کره کوچک نیز به یک کره بزرگتر به نام فلک[۲] چسبیده و بر روی پوسته آن می‌چرخد. در مدل او جهان مادی از ۹ فلک تو در تو با مرکزیت زمین تشکیل شده است. افلاک به ترتیب ماه (قمر زمین)، عطارد، زهره، خورشید، مریخ، مشتری، زحل، فلک الافلاک (کره‌ای که تمامی ستارگان به آن چسبیده‌اند) و اطلس (کره‌ای با قطر نامحدود که سایر فلک‌ها را در بر گرفته است) هستند.
شکل زیر نمایش‌گر نحوه حرکت اجرام آسمانی در مدل بطلمیوس است:
ورود هیئت بطلمیوسی به تمدن اسلامی
بعد از ظهور اسلام در اوایل قرن هفتم (۶۲۲ میلادی) و فتح شامات و مصر، مسلمانان با آثار علمی تمدن یونان آشنا شده، و از همان آغاز خلافت اموی در قرن اول هجری اقدام به ترجمه متون سریانی و یونانی کردند. حرکت ترجمه در دوره اول خلافت عباسی به گونه‌‌ای رسمی و زیر نظر سازمان بیت الحکمة استمرار یافت. در همین راستا نسخه‌‌ای از کتاب المجسطی که از سوی فرستادگانی از بغداد خریداری شده بود با تلاش‌‌های گروهی از دانشمندان بیت الحکمة ابتدا از زبان یونانی به سریانی، و سپس از زبان سریانی به عربی برگردانده شد.[۳]
دلایل پذیرفته شدن هیئت بطلمیوسی در تمدن اسلامی
جالب است که بدانید، دقت مدل بطلمیوس آن قدر بالاست که افلاک‌نماهای[۴] امروزی هنوز بر پایه این مدل طراحی می‌شوند.
هیئت بطلمیوسی این توانایی را داشت که وقوع کسوف و خسوف، پیدایش هلال، تنظیم اوقات ماه، سال و… را به خوبی با واقع تطبیق بدهد. این مدل می‌توانست نیاز مسلمانان در زمینه حلول ماه قمری، زمان نیایش و نماز‌های روزانه، تعیین جهت قبله، جهت ساخت مسجد و قبرستان‌‌‌ها را مشخص کند. مسلمانان با توجه به نتیجه عملی صحیحی که از این هیئت اخذ کرده بودند آن را پذیرا شدند. اما این قبول و پذیرش که در برخی امور یاد شده منتج و مثمر بود در مسائل علمی نیز تأثیر گذاشته و از سوی برخی به عنوان اصول موضوعه در جهان‌شناسی تفسیری و کلامی پذیرفته شد و به دلیل ایجاد برخی شبهات، گروهی را به واکنش در مقابل این هیئت واداشت. از جمله علومی که از تأثیر هیئت بطلمیوسی برکنار نماند، علم کلام اسلامی است.[۵]
[۱] epicycle
[۲] Deferent
[۳] مقاله واکنش متکلمان در برابر چالش‌های برخاسته از هیئت بطلمیوسی – رسول رضوی؛ رضا دارینی
[۴] Planetarium
[۵] مقاله واکنش متکلمان در برابر چالش‌های برخاسته از هیئت بطلمیوسی – رسول رضوی؛ رضا دارینی